مراتب اخلاصیکی از اغراض در آفرینش مرگ و زندگی، آن است که درجه اخلاص انسان‌ها با آزمایش الهی مشخص شود:«الَّذی خَلَقَ المَوتَ والحَیوةَ لِیَبلُوَکُم ایُّکُم احسَنُ عَمَلًا». [۲]
نضرةالنعیم، ج۲، ص۱۳۹.
[۳]
الکافی، ج۲، ص۱۹.
از آیات قرآن استفاده می‌شود که درجات اخلاص گوناگون، و عنایت الهی به هر شخص، به اندازه اخلاص او است و اختلاف سنگینی اعمال به اختلاف درجه اخلاص در آن‌ها مربوط می‌شود. ۱ - مراتب اخلاص در قراندر آیه ۲۶۵ بقرهخداوند حال کسانی را که اموالشان را در راه رضای الهی انفاق می‌کنند، مانند باغی دانسته است که در زمینی نیکو باشد و بارانی بسیار بر آن ببارد و ثمرش را دو برابر دهد و اگر چنین بارانی نبارید، دست کم بارانی اندک بر آن ببارد: «و مَثَلُ الَّذینَ یُنفِقونَ امولَهُمُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللَّهِ و تَثبیتًا مِن انفُسِهِم کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبوَةٍ اصابَها وابِلٌ فَاتَت اکُلَها ضِعفَینِ فَان لَم یُصِبها وابِلٌ فَطَلٌّ». زمین نیکو، همیشه ثمری نیکو می‌دهد؛ گرچه مقدار نیکو بودن ثمر، به مقدار باران بستگی دارد. هم‌چنین عمل خالص، پیوسته نتیجه ای نیکو دارد و عنایت الهی شامل آن می‌شود؛ هرچند مقدار آن، به مقدار اخلاص در عمل وابسته است؛ بدین جهت در پایان آیه، به بصیر بودن خداوند بر اعمال انسان‌ها اشاره شده است؛ زیرا خداوند از اندازه اخلاصِ هر عملی به‌طور کامل آگاه است: «واللَّهُ بِما تَعمَلونَ بَصیر». اخلاصی که از هر آمیختگی پیراسته است، اخلاص مطلق و اخلاص صدیقان شمرده می‌شود و اخلاصی که با قصد ثواب و رهایی از عذاب همراه است، اخلاص اضافی نام دارد. [۷]
جامع‌السعادات، ج۲، ص۴۰۳.
۲ - مراتب اخلاص در نظر عرفاعارفان، برای اخلاص، درجات گوناگونی را ذکر کرده و گفته‌اند: با رسیدن به درجه بالای اخلاص، حقیقت آیه «الا لِلَّهِ الدّینُ الخالِصُ»در شخص تجلّی می‌یابد و در این حالت، سالک نه خود را می‌بیند و نه مخلوقات را و فقط در طریق دین و عبودیت گام می‌نهد. [۹]
شرح منازل‌السائرین، ص۶۸.
چنین شخصی، حتی اخلاص خود را هم نمی‌بیند. [۱۰]
کشف‌الاسرار، ج۱، ص۳۲۸.
برخی نیز گفته‌اند: دین در صورتی برای خدا خواهد بود که از آلایش غیریّت و خودیّت پاک شود و این هنگامی حاصل می‌شود که با فنای کلّی بنده در ذات حق، برای بنده، ذات و صفت و فعل و دینی باقی نماند و در غیر این حال، دین به حقیقت خالص نشده و در نتیجه، برای خدا نخواهد بود. [۱۱]
شرح منازل‌السائرین، ص۶۸.
[۱۲]
چهل حدیث، ص۳۲۹.
[۱۳]
چهل حدیث، ص۳۳۵.
در این حالت، سلطان توحید بر سالک تجلّی می‌کند و تعلّق به غیر خدا از او زدوده می‌شود و انقطاع کامل برای وی رخ می‌نمایاند. شاید به جهت همین ارتباط بین توحید و اخلاص، ذکر «لا الهَ الَّا اللَّهُ» کلمة الاخلاص نامیده شده است؛ [۱۴]
لغت‌نامه، ج۱، ص۱۲۹۵.
[۱۵]
تاج‌العروس، ج۱۷، ص۵۶۳.
چنان‌که به سوره توحید، سوره اخلاص هم گفته می‌شود. [۱۷]
تاج‌العروس، ج۱۷، ص۵۶۳.
۳ - مراتب اخلاص در روایاتدر روایات نیز برای نیّت و اخلاص در عبادت، درجات گوناگونی ذکر شده است؛ چنان‌که عبادت برخی به دلیل ترس از عذاب الهی، عبادت برخی دیگر به امید رسیدن به ثواب الهی و عبادت آزادگان از روی محبّت و برای شکرگزاری از خداوند دانسته شده است. راه این گروه در عبادت، راه معرفت و محبّت بوده و از نظر آنان، روش دو گروه دیگر فاقد اخلاص کامل است و در آن شائبه‌ای از شرک و خودپرستی به چشم می‌خورد؛ زیرا این دو گروه، برای رهایی از عقوبت یا رسیدن به نعمت، خدا را عبادت می‌کنند و اگر برای رسیدن به این هدف، راهی دیگر جز عبادت پیش روی خود می‌دیدند، آن را بر می‌گزیدند. ۴ - پانویس
۵ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله اخلاص. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۳۴۳. |