حافظیهحافظ در قبرستانی به نام مصلی، که بعدها به باغ بزرگی تبدیل شد، دفن گردید که به حافظیه مشهور است. ۱ - تاریخچه بنادر ۸۵۶، محمد معمایی، وزیر میرزا ابوالقاسم بابر، بر آرام‌گاه حافظ گنبدی ساخت. [۱]
امیرعلیشیر نوائی، تذکره مجالس النفائس، ج۱، ص۳۷، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲]
امیرعلیشیر نوائی، تذکره مجالس النفائس، ج۱، ص۲۱۱، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳]
خواندمیر، روضة الصفا، ج۴، ص۱۰۷.
در زمان شاه عباس دوم صفوی، این بنا تعمیر و نزدیک قبر، باغ بزرگی با درختان نارنج احداث شد. [۴]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۶۶، شیراز ۱۳۶۳ ش.
در زمان نادرشاه افشار نیز بنای آرام‌گاه تعمیر شد. [۵]
محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی، جهانگشای‌نادری، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ ش.
در ۱۱۸۹، به دستور کریم‌خان زند تالاری با چهار ستون یک‌پارچه سنگی در این محل ساختند و سنگ بزرگ مرمرینی روی قبر نهادند. [۶]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۶۷، شیراز ۱۳۶۳ ش.
هم‌چنین در هر یک از طرفین تالار یک اتاق بنا کردند که امروزه کارکرد اداری دارند. [۷]
محمدتقی مصطفوی، اقلیم پارس، ج۱، ص۵۳، تهران ۱۳۴۳ ش.
زیر گوشه غربی تالار، آب انباری ساختند که از آب رکن آباد پر می‌شد و هنوز سالم است ولی از آب چاه پر می‌شود. [۸]
محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، ج۱، ص۶۶، شیراز ۱۳۸۴ ش.
در ۱۲۹۵ معتمدالدوله فرهاد میرزا، والی فارس، محجری چوبی اطراف مزار ساخت. [۹]
منوچهر دانش‌پژوه، شیراز: نگینی درخشان در فرهنگ و تمدن ایران زمین، ج۱، ص۱۷۱، تهران ۱۳۷۷ ش.
در ۱۳۱۹ نیز به دستور ملک منصور شعاع السلطنه، والی فارس، محجری آهنی روی مزار نهاده شد. [۱۰]
علی‌نقی بهروزی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز، ج۱، ص۶۶، (شیراز ۱۳۵۴ ش).
در ۱۳۱۱ ش، مجددا بنا را تعمیر کردند و در ۱۳۲۷ ش بین مقبره سعدی و حافظ خیابان کشیدند. [۱۱]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۶۸، شیراز ۱۳۶۳ ش.
در این دوره به هر دوی این مزارات «تکیه» می‌گفتند. در ۱۳۱۵ ش، به دستور علی اصغر حکمت، رئیس فرهنگ وقت، طراحی و ساخت ساختمان جدید آرام‌گاه به سبک بناهای زندیان، به دست آندره گدار آغاز گردید و در ۱۳۱۷ ش به پایان رسید. [۱۲]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۶۹، شیراز ۱۳۶۳ ش.
این بنا در آذر ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی، به ثبت رسید. [۱۳]
ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، ج۱، ص۲۳۳، تهران ۱۳۸۴ ش.
۲ - مساحتمساحت کلی حافظیه حدود بیست هزار متر مربع است. [۱۴]
ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، ج۱، ص۲۳۳، تهران ۱۳۸۴ ش.
طبق نقشه گدار، تالار چهار ستون کریم‌خانی از دو طرف امتداد یافت و با افزودن شانزده ستون دیگر با ارتفاع پنج متر، تالاری بزرگ‌تر به طول ۵۶ متر و عرض هشت متر ( [۱۵]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۷۰، شیراز ۱۳۶۳ ش.
هفت متر) ساخته شد. [۱۶]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۷۰، شیراز ۱۳۶۳ ش.
[۱۷]
محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، ج۱، ص۶۶، شیراز ۱۳۸۴ ش.
۳ - تزیینات بناتزیینات تالار شامل نقاشی، گچ‌بری، کاشی‌کاری و کتیبه‌نگاری است. [۱۸]
محمدتقی مصطفوی، اقلیم پارس، ج۱، ص۵۳، تهران ۱۳۴۳ ش.
این تالار، حافظیه را به دو محوطه، صحن جنوبی و صحن شمالی، تقسیم کرده است. صحن شمالی (باغ آرام‌گاه) با ابعاد ۵۰ متر × ۶۰ متر قسمت بزرگ‌تر حافظیه را تشکیل داده که سابقآ قبرستان عمومی بوده است و قبر حافظ در وسط آن قرار دارد. [۱۹]
محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثارالعجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، ج۱، ص۴۶۹، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۰]
محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، ج۱، ص۶۴، شیراز ۱۳۸۴ ش.
۴ - موقعیت قبرسنگ قبر همان سنگ زمان زندیه است، با یک متر ارتفاع از زمین که با پنج ردیف پلکان مدور احاطه شده است. ستون‌های سنگی هشت گانه زیر سقف، پنج متر ارتفاع دارند. [۲۱]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۶۹ـ ۳۷۰، شیراز ۱۳۶۳ ش.
سقف مقبره از درون با کاشی‌های رنگی معرق پوشیده شده و نمای خارجی آن ترک‌دار و شبیه کلاه درویشان با پوششی مسی است. در قسمت جنوبی این صحن و در میان درختان نارنج و سرو و کاج، دو حوض مستطیلی قرار دارد که منبع تأمین آب حوض‌های باغ ورودی است. [۲۲]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۷۰، شیراز ۱۳۶۳ ش.
۵ - ساختمان‌های اطرافدر مشرق صحن یاد شده آرام‌گاه‌های خصوصی، و در شمال صحن، کتابخانه قرار دارد که امروزه به مرکز سعدی شناسی و حافظ شناسی تبدیل شده است. در مغرب آن چای‌خانه سنّتی، غرفه‌های فروش کتاب و چندین مقبره قرار گرفته است، از جمله آرام‌گاه خانواده قوام‌الملک شیرازی با سردری مرتفع. [۲۳]
محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، ج۱، ص۶۴، شیراز ۱۳۸۴ ش.
[۲۴]
محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، ج۱، ص۶۶، شیراز ۱۳۸۴ ش.
صحن جنوبی (باغ ورودی) با ابعاد ۸۰ متر × ۱۵۰ متر، از کف تالار حدود چهار متر گودتر است. در وسط صحن دو حوض، هر کدام به ابعاد ۴ متر ×۳۲ متر، تعبیه شده است و دو نارنجستان، هر کدام به ابعاد ۳۵ متر ×۷۰ متر، نیز هست که یکی در مشرق و دیگری در مغرب این حیاط قرار دارد. دور صحن جنوبی دیوارهای آجری است و در ورودی به حافظیه، که با سه پله به خیابان گلستان وصل می‌شود، در وسط دیوار جنوبی قرار دارد. [۲۵]
محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، شیراز ۱۳۸۴ ش.
در دوره جمهوری اسلامی، به سمت غربی محوطه حافظیه چهار هزار متر مربع افزوده شده است. [۲۶]
محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، ج۱، ص۶۷، شیراز ۱۳۸۴ ش.
۶ - کتابت اشعار بر بنادر بیش‌تر قسمت‌های حافظیه، از جمله در کتیبه‌های بالای دیوارهای باغ، با شیوه‌های مختلف و به خط ثلث و به ویژه نستعلیق، خوش‌نویسان بنامی چون حاجی آقاسی بیگ، که کتیبه سنگ قبر از اوست، و افشار و امیرالکتاب ملک الکلامی اشعار حافظ را کتابت کرده‌اند. [۲۷]
مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۱ـ۲، ص۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۸]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۷۲ـ۳۷۵، شیراز ۱۳۶۳ ش.
۷ - جایگاهحافظیه از ابتدا تا امروز مورد توجه بوده، گاه محل اطراق گروه‌های مختلف [۲۹]
محمدجعفر بن محمدعلی خورموجی، نزهت الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس، ج۱، ص۴۲۸، چاپ علی آل‌داود، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۳۰]
محمدجعفر بن محمدعلی خورموجی، نزهت الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس، ج۱، ص۴۵۰، چاپ علی آل‌داود، تهران ۱۳۸۰ ش.
و گاه محل خلوت افراد سرشناس بوده است.۸ - مدفونینبزرگان و اندیشمندان و صاحب منصبان زیادی در کنار حافظ مدفون‌اند، از جمله اهلی شیرازی، فرصت شیرازی، شوریده شیرازی، مهدی حمیدی شیرازی، نظام‌الدین شیرازی، لطف‌علی صورت‌گر و فریدون توللی. [۳۱]
احمد بن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۲۶۲، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش.
[۳۲]
علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، ج۱، ص۳۷۷، شیراز ۱۳۶۳ ش.
[۳۳]
محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، ج۱، ص۶۷، شیراز ۱۳۸۴ ش.
۹ - فهرست منابع(۷۴) محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی، جهانگشای‌نادری، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ ش. (۷۵) امیرعلیشیر نوائی، تذکره مجالس النفائس، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش. (۷۶) علی‌نقی بهروزی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز، (شیراز ۱۳۵۴ ش). (۷۷) مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران ۱۳۶۳ ش. (۷۸) ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ ش. (۷۹) محمدکریم خرمایی، شیراز: یادگار گذشتگان، شیراز ۱۳۸۴ ش. (۸۰) خواندمیر، روضة الصفا. (۸۱) محمدجعفر بن محمدعلی خورموجی، نزهت الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس، چاپ علی آل‌داود، تهران ۱۳۸۰ ش. (۸۲) منوچهر دانش‌پژوه، شیراز: نگینی درخشان در فرهنگ و تمدن ایران زمین، تهران ۱۳۷۷ ش. (۸۳) علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، شیراز ۱۳۶۳ ش. (۸۴) محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثارالعجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش. (۸۵) محمدتقی مصطفوی، اقلیم پارس، تهران ۱۳۴۳ ش. (۸۶) احمد بن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حافظیه»، شماره۵۷۰۵. |