نزول قرآنیکی از مباحث مهم در حوزه قرآن‌شناسی، بحث از نزول قرآن و چگونگی آن است که از دیر زمان تاکنون مورد توجه دانشمندان، مفسران و پژوهشگران حوزه قرآن قرار داشته است ۱ - مفهوم نزول قرآننزول و تنزیل قرآن از مبدأ ربوبی به معنی نزول معنوی است، یعنی از مقام بالا و مقام رب (خدا) به مقام پائین (محمد ص) و سپس به مرتبه پائین‌تر یعنی مردم، ابلاغ شده است، چنان که گوئی در ابلاغ دستورالعمل‌های اداری نیز که از مقامی برتر صادر می‌شود، هرچند در طبقه پائین ساختمان نیز مستقر باشد، باز نیز مقام عالی است. البته باید توجه داشت که قرآن هرچند نزول کرده است، لیکن در عین حال با حفظ مقام و منزلت بالای خود، می‌باشد که فرمود: «لدینا لعلی حکیم». این بدان معنی است که اگر به رتبه پائین تر،تنزل یافته، از منزلت آن کاسته نشده است و این تنزل و نزول، تنها برای حضور در میان مردم و فهم و تدبرشان است و لذا لباس عربیت بر آن پوشیده شد که فرمود: «انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون». نکته قابل توجه این که برای ظهور و حضور قرآن در میان انسان‌ها، یک‌سویه عمل نشد و تنها قرآن نزول نکرد، بلکه پیامبر(ص) نیز ارتقا یافت و به سوی بالا پرکشید و به مقام «دَنیٰ فَتَدلّیٰ• فکان قاب قوسین او ادنی• فاوحی الی عبده ما اوحی»؛ و «ان یبعثک ربک مقاما محموداً»رسید تا توانست، قرآن را دریافت و به انسان برساند. ۲ - سیر نزول قرآن از مبدا تا مقصدقرآن، در خلال آیات به این حقیقت اشارت دارد که قرآن از مبدا ربوبی نازل شده و به وسیله پیک وحی بر قلب پیامبر(ص) فرود آمده و آن حضرت، آن را بر مردم، ابلاغ نموده است. چرا که می‌فرماید: «تنزیل من رب العالمین» و نیز فرمود: «تنزیل من الله العزیز الحکیم» و در سوره غافر آیه ۲ تعبیر به «العزیز العلیم» دارد. و در سوره فصلت آیه ۲ تعبیر به «تنزیل من الرحمن الرحیم» دارد. تعبیر به «نزل به الروح الامین»بیانگر این است که قرآن به وسیله پیک وحی یعنی جبرئیل، فرود آمده است و براساس «علی قلبک باذن الله» فرودگاه نخستین آیات، قلب پیامبر(ص) می‌باشد و بر پایه «لتبین للناس ما نزل الیهم» مقصد نهائی قرآن، مردم هستند که می‌بایست از هدایت آن، بهره‌مند شوند. جالب توجه این که، قرآن در مسیر نزول خود از مبدأ ربوبی تا حضور در میان مردم، در همه منازل و مراحل، توأم با کرامت است. چرا که درباره مبدأ نزول می‌فرماید: «ان ربی غنی کریم» و درباره پیک نزول می‌فرماید: «انه لقول رسول کریم» و درباره زمان نزول در ادعیه می‌خوانیم که: «هذا شهر عَظَّمته و کَرمَّته و فَضَّلته علی الشهور» [۱۳]
مفاتیح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان.
و درباره مکان نزول می‌فرماید: «ولا تخلنی من تلک المواقف الکریمة» [۱۴]
مفاتیح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان.
و درباره منزلگاه قرآن می‌فرماید: «انه لقول رسول کریم» و نسبت به نظام عمل‌کننده به قرآن در دعا می‌خوانیم که: «اللهم انا نرغب الیک فی دولة کریمة»و درباره انسان به عنوان مخاطب این قرآن، می‌فرماید: «لقد کرمنا بنی آدم» و نسبت به اجر عامل به قرآن نیز می‌فرماید: «واعدلهم اجرا کریماً».۳ - زمان و مکان نزولدرباره زمان نزول قرآن باید گفت: براساس گواهی تاریخ، مدت این نزول، بیست و سه سال از سال چهلم عام‌الفیل (۲۷ رجب) تا سال یازدهم پس از هجرت بوده است و تقسیم آیات و سوره‌ها به مکی و مدنی، مطابق ملاک زمانی بر همین اساس است. آری، قرآن کریم، خود به حقیقت دیگر درباره زمان نزول اشارت دارد و می‌فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» و نیز «انا انزلناه فی لیلة مبارکة». از نظر مکان، نزول در شهرهای مکه و مدینه و اطراف آن دو صورت گرفته است و تقسیم آیات به مکی و مدنی با ملاک مکانی، اشارت به همین حقیقت دارد. و بسا بتوان به برخی از آیات نیز بر این تقسیم، استشهاد نمود؛ از جمله آیه شریفه «لا اقسم بهذا البلد و انت حلٌّ بهذا البلد» و آیه «و هذا البلد الامین» که اشارت به شهر مکه دارد و آیه «والذین فی قلوبهم مرض و المرجفون فی المدینه لَنُغْرِینَّک بهم ثم لایجاورونک فیها الاقلیلا» و آیه «یقولون لئن رجعنا الی المدینه» که درباره حضور منافقان و فعالیت آنان، در مدینه النبی است. ۴ - اولین سوره و آخرین سورهدر این که اولین سوره نازل شده قرآن چه بوده است نیز، اختلاف دیدگاه عمیق وجود دارد چرا که برخی بر این باورند که نخستین سوره نازله، فاتحة الکتاب است. [۲۵]
تفسیر کبیر، ج۱، ص۱۷۷.
[۲۶]
تفسیر کشاف، ج۴، ص۷۷۵.
با این استدلال که نام فاتحه به عنوان آغازگر کتاب است، لیکن ممکن است وجه نامگذاری به دلیل آغازگری در تدوین باشد نه در نزول. برخی دیگر، معتقدند که سوره مدثر، سوره نخستین، می‌باشد. [۲۷]
تفسیر بیضاوی، ج۲، ص۱۵۸.
بسیاری عقیده دارند که آیات نخستین سوره علق اولین آیات نازله از سوی خداوند است [۲۸]
التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۳.
[۲۹]
الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج۱، ص۱۹۷.
. بر این معنی، روایات نیز دلالت دارد [۳۰]
تفسیر برهان، ج۴، ۴۷۸.
.در جمع میان این دیدگاه‌ها، بسا بتوان گفت: اولیت علق به اعتبار نزول آیات نخستین آن، باشد و اولیت مدثر به اعتبار اولین سوره پس از فترت وحی باشد و اولیت سوره حمد به عنوان اولین سوره کامل باشد که بر پیامبر (ص) نازل شده است. از سوی دیگر، اولین سوره در ردیف نزول، علق است [۳۱]
طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج۵، ص۵۱۴.
۵ - دیدگاه امام خمینیامام خمینی درباره چگونگی نزول قرآن با استناد به روایتی، نزول دفعی قرآن بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در بیت المعمور می‌داند و بر این باور است قرآن که به صورت دفعی نازل شده، همان قرآن در سرّ مکنون و نشئه علمی است در یک مقام، متحد با ذات و از تجلیات اسمائی است؛ اما نزول تدریجی آن، در مدت بیست و سه سال بوده که پاداش سیر و سلوک و ریاضت‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. اما معتقد است نزول قرآن به قدرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که ولی اعظم است، می‌باشد و فرشته وحی نقش واسطه‌ای دارد. به اعتقاد ایشان چگونگی نزول قرآن و وحی از امور مجهولی است که تنها پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر آن اطلاع دارد. به اعتقاد حضرت امام عین ثابت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، جامع تمام اعیان موجودات است و اعیان آن موجودات، مظاهر عین آن حضرت در عالم الهی هستند و همه شرایع نیز مظهر شریعت او هستند؛ [۳۸]
خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۸۰، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
از این‌رو انسان کامل مانند رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حقایق عقلی را به عالم مثال و از آنجا به عالم ملک تنزل می‌دهد در واقع این قوت روحی ایشان است که جبرئیل را به این عالم نازل می‌کند. [۳۹]
خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۳۷-۳۶، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
امام خمینی در بیان چگونگی دریافت قرآن و وحی بر این اعتقاد است که نبی نخستین ظهور مبادی وحی را در مرحله جدا شدن نفس از طبیعت و رجوع آن به عالم طبیعت می‌داند، از این‌رو نخست در مثال مقید، صورت غیبیه را مشاهده می‌کند و سپس در مثال مطلق تا اینکه برسد به حضرت اعیان علمیه، بر این اساس رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از رسیدن به مراتب عوالم بالاتر، فرشتگان و وحی را نازل می‌کند و آنها تابع ولی اعظم و انسان کامل می‌شوند. [۴۰]
خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۳۷-۳۶، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری
البته نزول و صعود فرشته به معنایی که در اجسام اتفاق می‌افتد، برای فرشتگان محال است و تنزل آنها چه در مرتبه قلب یا صدر یا حس مشترک ولیّ، به طریق تمثل ملکوتی یا ملکی است. [۴۳]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱۰، ص۲۹۲، .
۶ - پانویس۷ - منبع• سایت معارف قرآن • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی رده‌های این صفحه : دیدگاه های تفسیری امام خمینی
|