زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

یحیی بن علی منجم




ابواحمد یحیی بن علی بن یحیی بن ابی‌منصور المنجم الندیم، یکی از چهار فرزند ابوالحسن علی بن یحیی و یکی از افراد مشهور خاندان بنومنجم بود.


۱ - تولد


ابواحمد در ۲۴۱ به دنیا آمد.
[۱] عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۲۱۵، دمشق ۱۹۵۷۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).    


۲ - سبب شهرت ابواحمد


عمده شهرت او به سبب پرداختن به ادبیات و موسیقی است. او در دربار معتضد و مُکتَفی احترام و منزلت بسیار داشته و مقریزی، ماجرای رایزنی معتضد را با او راجع به اصلاح تقویم در زمان متوکل آورده است.
[۲] احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط و الاثار، ج۱، ص۲۷۴، المعروف بالخطط المقریزیه، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره (بی تا).
ابواحمد نخستین فرد از خانواده بنومنجم است که هم کتاب کاملی از وی باقی‌ مانده و هم اطلاعات کافی از زندگی وی در دست است. وی پیرو عقاید معتزلی بوده و مجلس بحث و گفتگویی را در مسائل کلامی اداره می‌کرده است. ابیات او در رثای ثابت بن قره، از جمله مشهورترین اشعار اوست.
[۳] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۱۶۹ـ۱۷۰، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۴] قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، ج۱، ص۲۰۵، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳).
پژوهش‌های وی در موسیقی، نشان می‌دهد که در این کار مهارت داشته و از جمله نظریه‌پردازان موسیقی بوده، به طوری که ثابت بن قره در باب موسیقی با وی مشورت می‌کرده است.

۳ - آثار یحیی بن علی


آثار او عبارت است از:

۳.۱ - الباهر فی اخبار شعراء


الباهر فی اخبار شعراء مُخَضْرَمی الدولتین، زندگی‌نامه شعرای مخضرمی که در دوره انتقال حکومت اسلامی از امویان به عباسیان می‌زیسته‌اند. وی موفق به اتمام این کتاب نشد و پسرش ابوالحسن آن را به پایان رساند.
[۵] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۷۷، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، تهران ۱۳۶۶ ش.    
از این کتاب، جز قسمت‌هایی که ابوالفرج اصفهانی نقل کرده،
[۶] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، ج۱، ص۷ـ۹، بیروت (بی تا).
چیز دیگری در دست نیست.

۳.۲ - رسالة إلی قُسطا بن لوقا


کتاب دیگر او، رسالة إلی قُسطا بن لوقا و حنین بن اسحاق، مجادلات او با قسطا بن لوقا درباره مذهب بوده که آن نیز باقی نمانده است.

۳.۳ - رسالة فی الموسیقی


مهمترین کتاب او رسالة فی الموسیقی است که به کوشش یوسف شوقی در مصر به چاپ رسیده است.

۳.۴ - کتاب النغمه


به نوشته فارمر شاید کتاب النغم یا کتاب النغمه منسوب به ابواحمد، همان اثری باشد که نسخه‌ای از آن در موزه بریتانیا (ش or ۲۳۶۱) با عنوان رساله فی الموسیقی محفوظ است. شوقی نیز
[۷] یوسف شوقی، رسالة ابن المنجّم فی الموسیقی و کشف رموز کتاب الاغانی: تحقیق و شرح و تعلیق، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۶۲، قاهره ۱۹۷۶.
بر یکسانی مطالبی از رساله فی الموسیقی و آنچه ابوالفرج اصفهانی در الاغانی به نقل از کتاب النغم ابواحمد یحیی آورده، تأکید کرده است. هرچند فلایشهامر رساله فی الموسیقی و کتاب النغم را دو اثر مستقل دانسته است، اما با توجه به توضیحات شوقی، رساله مورد نظر ابوالفرج اصفهانی باشد. به نوشته فارمر رساله فی الموسیقی ِ ابواحمد به همراه رساله فی إجزاء خَبَریه الموسیقی تألیف کندی تنها آثاری هستند که جنبه‌های گوناگون موسیقیِ قدیم عرب را توضیح می‌دهند. محمد بهجت الاثری، رسالة فی الموسیقی ابواحمد را براساس نسخه لندن با نام کتاب النغم لیحیی بن علی بن یحیی المنجم در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۵۰ در بغداد، زکریا یوسف آن را بر اساس همان نسخه با نام رساله ابی المنجم فی الموسیقی در ۱۳۴۳ ش/ ۱۹۶۴ در قاهره
[۸] یوسف شوقی، رسالة ابن المنجّم فی الموسیقی و کشف رموز کتاب الاغانی: تحقیق و شرح و تعلیق، ج۱، ص۱۰۰۷، قاهره ۱۹۷۶.
و شوقی آن را براساس نسخه موزه بریتانیا و نسخه کتابخانه رضا رامپور در هند (ش ۳۰۹۷) و با تعلیقات و حواشی مفصل، با نام رسالة ابن المنجم فی الموسیقی و کشف رموز کتاب الاغانی در ۱۳۵۵ش/ ۱۹۶۷ در قاهره به چاپ رسانده‌اند. شوقی، عکس هر دو نسخه خطی را نیز در پایان این کتاب آورده است. وی در ویرایش رساله فی الموسیقی از فصل بندی نسخه کتابخانه رضا رامپور پیروی کرده که عبارت است از: چهار فصل نخست در معرفی کتاب، تعریف نغمه، انواع نغمه، تعریف مجری و انواع آن؛ فصل‌های پنجم و هفتم در بررسی آرای ابواسحاق موصلی و نقد عقاید او درباره موسیقی؛ فصل هشتم درباره نغمه‌های غنایی در موسیقی؛ و فصل نهم خاتمه رساله. ابواحمد در اثر خود، ضمن معرفی عناصر موسیقی، مانند نغمه‌های دهگانه و لحن‌ها، آرای اسحاق بن ابراهیم موصلی در مبانی نظری موسیقی را نیز نقد کرده است. در رساله فی الموسیقیِ ابواحمد اصطلاحات موسیقایی بسیاری شرح و تعریف شده و ابواحمد برخی از این اصطلاحات را به همان صورت فارسی به کار برده است؛ اصطلاحاتی چون زیر، بم و دستان. کحاله
[۹] عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۲۱۵، دمشق ۱۹۵۷۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).    
به اشتباه، چند کتابِ ابوالحسن احمد بن یحیی، پسرِ ابواحمد، را به ابواحمد نسبت داده است.

۴ - وفات


ابواحمد در ربیع الاول ۳۰۰ درگذشت.
[۱۰] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۴۰۵، چاپ شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
[۱۱] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۷۵، بیروت ۱۳۸۵۱۳۸۶/ ۱۹۶۵۱۹۶۶.    


۵ - پانویس

 
۱. ↑ عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۲۱۵، دمشق ۱۹۵۷۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).    
۲. ↑ احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط و الاثار، ج۱، ص۲۷۴، المعروف بالخطط المقریزیه، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره (بی تا).
۳. ↑ علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۱۶۹ـ۱۷۰، ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
۴. ↑ قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، ج۱، ص۲۰۵، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳).
۵. ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۷۷، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، تهران ۱۳۶۶ ش.    
۶. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، ج۱، ص۷ـ۹، بیروت (بی تا).
۷. ↑ یوسف شوقی، رسالة ابن المنجّم فی الموسیقی و کشف رموز کتاب الاغانی: تحقیق و شرح و تعلیق، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۶۲، قاهره ۱۹۷۶.
۸. ↑ یوسف شوقی، رسالة ابن المنجّم فی الموسیقی و کشف رموز کتاب الاغانی: تحقیق و شرح و تعلیق، ج۱، ص۱۰۰۷، قاهره ۱۹۷۶.
۹. ↑ عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۲۱۵، دمشق ۱۹۵۷۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).    
۱۰. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۴۰۵، چاپ شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۱. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۷۵، بیروت ۱۳۸۵۱۳۸۶/ ۱۹۶۵۱۹۶۶.    


۶ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خاندان بنومنجم»، شماره۱۹۳۲.    


رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان بنی منجم | خاندان ها | خاندان های ایرانی | درگذشتگان سده 4 (قمری) | شاعران عرب | شاعران قرن سوم




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.