التعرفالتَعرُّف (عنوان مشهورِ التعرّف لمذهب اهل التصوف)، کتابی مهم در تصوف به عربی ، تألیف ابوبکر محمد بخاری کلاباذی، صوفی و فقیه حنفی قرن چهارم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تالیف التعرف ۳ - مقدمه التعرف ۳.۱ - طریقت تصوف ۴ - منابع ۵ - محتوای التعرف ۵.۱ - باب‌های اول تا اخر ۶ - مستندات کلاباذی ۷ - سخنان عرفا ۸ - نسخه‌های خطی ۹ - چاپ ۱۰ - شهرت التعرف ۱۱ - شروح التعرف ۱۱.۱ - مهم‌ترین شرح ۱۱.۲ - تلخیص شرح‌التعرف ۱۱.۳ - دومین شرح ۱۱.۴ - شرحی دیگر ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - عرفان زاهدانهاین کتاب منعکس کننده عرفان زاهدانه (عقاید متشرعانه مبتنی بر مذهب اهل سنّت ) در اوایل پیدایی تصوف اسلامی است. ۲ - تالیف التعرفکلاباذی بعد از واقعه قتل حلاج (متوفی ۳۰۹)، در دوره‌ای که فقها و دینداران بشدت با صوفیان مبارزه می‌کردند، برای دفاع از آنان این اثر را تألیف کرد. [۱]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، تهران ۱۳۵۷ ش.
۳ - مقدمه التعرفاو در مقدمه این کتاب [۲]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرّف لِمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰.
از اوصاف صوفیان حقیقی و بر‌افتادن راه و رسم آنان، بی رغبتی مردم به معرفت ، بر‌چیده شدن بساط حقیقت، و دعوی‌های پوچ و بی اساس مدعیان تصوف سخن به میان آورده و گفته است که اینان بدعت‌هایی در تصوف گذاشته و نسبت‌های نادرستی به آن داده‌اند.
۳.۱ - طریقت تصوفاو توضیح داده که بر آن است تا با تدوین کتابش در بیان طریقت و سیرت مشایخ نامدار تصوف، اسباب آشنایی سالکان را با تصوف فراهم آورد و ازاین‌رو آن را التعرّف لمذهب اهل التصوف نامیده است. ۴ - منابعکلاباذی، همانطور که خودش اشاره کرده، در تدوین این اثر از سخنان و آثار صوفیان پیش از خود بهره برده، [۳]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۱۹، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
اما نام این آثار را ذکر نکرده است.
۵ - محتوای التعرفالتعرّف شامل یک مقدمه و ۷۵ باب است که از آن میان مفصّل‌ترین باب‌ها، باب پنجاه و نهم در موضوع فنا و بقا و باب بیست و ششم درباره کرامات اولیاست. ۵.۱ - باب‌های اول تا اخرمؤلف در باب اول به توضیح اقوال بزرگان صوفیه درباره وجه تسمیه صوفیه پرداخته است. در باب دوم، که به معرفی رجال صوفیه اختصاص یافته، از امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام با عنوان نخستین رجال صوفی بعد از صحابه یاد کرده است. در باب سوم و چهارم، از صوفیانی نام برده است که رسایلی درباره « علم اشاره و علم معاملات » نگاشته بوده‌اند. باب‌های پنجم تا سی‌ام، جز باب بیست و ششم، به مباحث اعتقادی و کلامی ــ از جمله توحید و اسما و صفات و کلام الهی، رؤیت، خلق افعال، استطاعت، قدر و جبر ــ با نظرگاه اشعری اختصاص دارد. در باب‌های سی و یکم تا سی و چهارم، درباره علم تصوف و ماهیت و شروط تصوف و نیز خواطر مطالبی آمده است. در باب‌های سی و پنجم تا پنجاه و نهم، سخنان بزرگان صوفیه درباره مقامات اهل سلوک، از توبه و زهد و صبر و فقر و تواضع و خوف و تقوا و اخلاص تا فنا و بقا، نقل شده است. باب‌های شصتم تا هفتاد و پنجم به بررسی معارف صوفیان همچون معرفت و صفات عارف و مرید و مجاهدت و شرح جنبه‌هایی از اخلاق و رفتار صوفیان و ذکر موهبت‌های خاص و عنایات خداوند اختصاص یافته است. در بخش آخر کتاب (باب هفتادوپنجم) سماع از نظر عرفا تبیین شده است. ۶ - مستندات کلاباذیکلاباذی با استناد به آیات قرآن و احادیث نبوی و سخنان بزرگان دین و عرفان، به شرح و توضیح مباحث اعتقادی و موضوعات عرفانی پرداخته و گاه اشعاری عربی و بندرت فارسی در سخن آورده و کوشیده است تا با استدلال ، و گاه تمثیل ، باورهای صوفیان را موافق با اعتقادات اهل سنّت نشان دهد. [۴]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرّف لِمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۳۳ به بعد، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰.
[۵]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، مقدمه روشن، ص۵، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
[۶]
احمد سمیعی، «در باره شرح تعرف، ج۱، ص۶۱، مصحح محمد روشن»، معارف، دوره ۸، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۰).
[۷]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۶۹، تهران ۱۳۵۷ ش.
۷ - سخنان عرفاوی در اغلب موارد به سخنان عرفای اهل صحو، بخصوص جُنید بغدادی ، اشاره کرده و در چند مورد نیز از حلاج بدون تصریح به نام او، گاه با تعبیر «بعض الکُبَراء» یا با عنوان «ابوالمغیث»، یاد کرده است. [۸]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرّف لِمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۳۴، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰.
[۹]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرّف لِمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۴۸، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰.
[۱۰]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، ص۲۸۴، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
[۱۱]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۷۰، تهران ۱۳۵۷ ش.
۸ - نسخه‌های خطیاز التعرّف لمذهب اهل التصوف نسخه‌های خطی متعددی موجود است. ۹ - چاپاین کتاب ظاهراً نخستین بار در حاشیه احیاء علوم الدین غزالی در ۱۳۲۱ در استانبول به چاپ رسیده و پس از آن نیز بارها چاپ شده است. این کتاب به کوشش عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور در ۱۳۸۰ در قاهره چاپ انتقادی شد. آربری نیز این اثر را با عنوان «تعالیم صوفیه» به انگلیسی ترجمه کرده و در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵ در کیمبریج به چاپ رسانده است. ۱۰ - شهرت التعرفالتعرّف بعدها مورد توجه متصوفه واقع شد و آوازه‌ای بلند یافت، به طوری که درباره‌اش گفته‌اند: «لَولا التعرّف لَما عُرِفَ التصوف» یا «لَولا التعرّف لَبطَلَ التصوف». [۱۲]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرّف لِمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۷، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰.
[۱۳]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، مقدمه روشن، ص۵، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
[۱۴]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۷۰، تهران ۱۳۵۷ ش.
۱۱ - شروح التعرفاهمیت التعرّف را می‌توان از شروح متعدد فارسی و عربی آن در دوره‌های گوناگون عرفان اسلامی ، دریافت. ۱۱.۱ - مهم‌ترین شرحمهمترین شرح التعرّف به فارسی شرح التعرّف لِمذهب التصوف از ابوابراهیم اسماعیل بن محمد مستملی بخاری (متوفی ۴۳۴) است که نثری ساده و بی تکلف دارد. از این شرح، که آن را «نورالمریدین و فضیحة‌المُدّعین» و در یکی از نسخه‌ها «کشف المحجوب: شرح التصوف» نامیده‌اند، [۱۵]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۶۹، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۱۶]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، مقدمه روشن، ص۵ ـ۶، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
چندین نسخه خطی وجود دارد، از جمله نسخه محفوظ در موزه ملی پاکستان که یکی از قدیم‌ترین نسخه‌های خطی به زبان فارسی است. [۱۷]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، مقدمه روشن، ص۳، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
[۱۸]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، مقدمه روشن، ص۱۴ـ۲۰، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
شرح التعرّف تاکنون دو بار در تهران چاپ شده است: در ۱۳۴۶ ش با تصحیح و تحشیه حسن مینوچهر در یک جلد، و در ۱۳۶۳ ش با مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن در چهار جلد. [۱۹]
احمد سمیعی، «در باره شرح تعرف، ج۱، ص۵۸ـ۱۰۷، مصحح محمد روشن»، معارف، دوره ۸، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۰).
۱۱.۲ - تلخیص شرحالتعرفشخص گمنامی نیز در سده هشتم، شرح‌التعرّف را تلخیص کرده که به کوشش احمدعلی رجائی در ۱۳۴۹ ش در تهران به چاپ رسیده است. ۱۱.۳ - دومین شرحعلاءالدین ابوالحسن علی بن اسماعیل بن یوسف تبریزی شافعی (متوفی ۷۲۹) شرحی با عنوان حسن‌التصرّف فی شرح‌التعرّف دارد. [۲۰]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، مقدمه روشن، ص۶، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
برخی شرحی به همین نام را به خود کلاباذی نسبت داده‌اند. [۲۱]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، مقدمه روشن، ص۵، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
[۲۲]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۱۹
حسن‌التصرّف علاءالدین تبریزی را علی بن احمد بن محمد منوفی خلاصه کرده است. ۱۱.۴ - شرحی دیگراز دیگر شروح‌التعرّف، شرح خواجه عبداللّه انصاری (متوفی ۴۸۱) است و نیز شرحی منسوب به سیدمحمد گیسودراز (متوفی ۸۲۵). [۲۳]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۳۵۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۲۴]
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، ج۱، مقدمه روشن، ص۵، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
۱۲ - فهرست منابع(۱) حاجی خلیفه. (۲) عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، تهران ۱۳۵۷ ش. (۳) احمد سمیعی، «در باره شرح تعرف، مصحح محمد روشن»، معارف، دوره ۸، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۰). (۴) ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرّف لِمذهب اهل التصوف، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰. (۵) اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش. (۶) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التعرف»، شماره۳۶۲۶. |