بندرآبادبُنْدَرْآباد، مجموعه بناهای تاریخی در ۸ کیلومتری یزد ، شامل خانقاه ، مسجد و حسینیه می‌باشد. ۱ - تاریخ ساختساخت این مجموعه در زمان شیخ تقی‌الدین دادامحمد ، عارف سده ق/۳م آغاز شد و پس از مرگ او ۰۰ق/ ۳۰۱م ادامه یافت. [۱]
احمد کاتب، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۶۱_۶۲، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۵۷ش.
[۲]
جعفر جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۳، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۳۸ش.
[۳]
مستوفی بافقی، جامع مفیدی، ج۱، ص۶۷_۶۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۴۰ش.
[۴]
جواد مجدزاده صهبا، «آثار تاریخی بندرآباد یزد»، ج۱، ص۸، باستان‌شناسی، تهران، ۳۳۸ش.
بناهای این مجموعه تماماً از خشت ساخته شده، و امروزه دسترسی به آن از ورودی واقع در جبهه شمالی مجموعه، شامل دو در به صحن مسجد و دیگری به حسینیه میسر است تحقیقات میدانی.۲ - خانقاهبه احتمال قوی، این بنا قدیم‌ترین عنصر معماری در این مجموعه خشتی است. این خانقاه که پس از مرگ شیخ تقی‌الدین آرامگاه موقت او گردید، بعدها به مقبره خانوادگی وی و پیروان او تبدیل شد. [۵]
مستوفی بافقی، جامع مفیدی، ج۱، ص۶۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۴۰ش.
[۶]
احمد کاتب، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۶۲، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۵۷ش.
[۷]
جعفر جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۳، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۳۸ش.
[۸]
جعفر جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۶۳، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۳۸ش.
[۹]
ایرج افشار، یادگارهای یزد، ص۲۹_۳۴، تهران، ۳۴۸ش.
در زمان حاضر، در ورودی کوچکی در شمال شرقی ساختمان دیده می‌شود که به نظر نمی‌رسد ورودی اصلی آن باشد. خانقاه گنبدی یک‌پوسته به ارتفاع نزدیک به متر دارد که بر روی طاقچه‌های تزیینی مقرنس کاری شده‌ای که فیلپوش‌ها را پنهان ساخته، قرار گرفته است. در زیر گنبد نورگیرهای مشبکی تعبیه شده است. طاق‌های این بخش از مجموعه، از نوع «آهنگ» است که ارتفاع‌های مختلف دارد. خانقاه دارای ازاره‌ای بلند مرکب از کاشی‌های شش ضلعی آبی روشن با حاشیه‌ای از کاشی سیاه است. بر دیوارهای آن پیش‌تر پنجره مشبک، دیوار شمال شرقی خانقاه پنجره مشبک از کاشی معرق ظریف و زیبا وجود داشته است که به هنگام بازدید گلمبک به دو عدد رسیده بود. [۱۰]
جواد مجدزاده صهبا، «آثار تاریخی بندرآباد یزد»، ج۱، ص۹، باستان‌شناسی، تهران، ۳۳۸ش.
در دیوار جنوبی خانقاه یک فرورفتگی نیم هشتی مانند عمیق دیده می‌شود که از آن به عنوان محراب استفاده می‌شده است. پیش‌تر بر دیواره این محراب سنگ قبر محمودشاه، پسر بزرگ و جانشین دادامحمد به‌طور ایستاده نصب بوده است، به همین سبب، این خانقاه را «بقعه شاه محمود» نیز خوانده‌اند. بر این سنگ - که هم‌اکنون در موزه متروپولیتن نیویورک نگاهداری می‌شود - عبارت «شیخ محمود بن شیخ... دادامحمد یزدی درگذشته به سال ۵۳ق» نقر شده است. جلو محراب سنگ قبر در کنار هم قرار گرفته‌اند که تاریخ‌هایی از ۶۶ تا ۹۷ق دارند. [۱۱]
جواد مجدزاده صهبا، «آثار تاریخی بندرآباد یزد»، ج۱، ص۱_۲، باستان‌شناسی، تهران، ۳۳۸ش.
[۱۲]
ایرج افشار، یادگارهای یزد، ص۳۰_۳۴، تهران، ۳۴۸ش.
۳ - مسجداین مسجد دارای نقشه ایوانی و صحنی مربع شکل ۱ئ۱ متر است. ایوان جنوبی مرتفع‌تر، و در دو طبقه ساخته شده است و در دو طرف آن دو دهانه ایوان کوچک‌تر قرار دارد. برفراز گنبدخانه‌ای در اندازه ئ متر، پشت ایوان جنوبی گنبدی است که سطح خارجی بدون تزیین آن با آجرهای مربع شکل پوشیده شده است. محراب در میان طاق‌نمای دیوار جنوبی جای دارد. سقف طاق‌نما با مقرنس‌های گچی ساده که در مقطع آن‌ها تک کاشی‌های ستاره‌ای معرق به رنگ‌های لاجوردی، اخرایی تیره و سفید کار گذاشته‌اند، تزیین شده است. همین‌گونه آرایه را در اندازه کوچک‌تر در پیشانی محراب به کار برده‌اند. ازاره گنبدخانه با کاشی‌های فیروزه‌ای شش ضلعی که حاشیه‌ای از کاشی‌های سفید و سیاه در اطراف دارند، پوشیده شده است. در دو سوی محراب، دو ورودی کوچک قرار دارد که به اتاقی مربع شکل که ایوان جنوبی حسینیه نمازخانه نامیده می‌شود، راه می‌یابد. در غرب محراب، منبر ی سه پله ساخته شده از خشت دیده می‌شود که بدنه آن را کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی به صورت گره‌سازی تزیین کرده‌اند. بر دو شمسه معرق لاجوردی بدنه، عبارات «لااله الاالله» و «محمد رسول‌الله» هریک دوبار بر هر شمسه به رنگ سفید و به خط بنایی، و درون شمسه دیگر صلوات کبیر به قلم ثلث به رنگ سفید، به شکل نوار مدور پهنی نوشته شده است. جبهه شمالی، شرقی و غربی مسجد ، هریک دارای رواقی با طاق‌های ضربی است. [۱۳]
جواد مجدزاده صهبا، «آثار تاریخی بندرآباد یزد»، ج۱، ص۸، باستان‌شناسی، تهران، ۳۳۸ش.
۴ - حسینیهاز حیاط ایوانی خانقاه، تنها ایوان جنوبی وضع گذشته خود را حفظ کرده است. بر جرز شرقی این ایوان کاشی‌کاری معرقی با کتیبه‌هایی به خط معقلی با نام‌های الله، محمد، علی،... از کاشی فیروزه‌ای و آبی دیده می‌شود. به ایوان‌های دیگر طاق‌نماهایی افزوده شده است و به صورت دو طبقه درآمده‌اند. وجود «کَلَک» سکوی ستون مانند شش گوشه‌ای که در زمستان بر آن آتش می‌افروختند، [۱۴]
ایرج افشار، واژه‌نامه یزدی، ج۱، ص۳۹، تهران، ۳۶۸ش.
در میانه حیاط، نشانگر برگذاری مراسم تعزیه‌خوانی و سوگواری ایام محرم در این مکان است. [۱۵]
جواد مجدزاده صهبا، «آثار تاریخی بندرآباد یزد»، ج۱، ص۳۰، باستان‌شناسی، تهران، ۳۳۸ش.
و به همین سبب، «حسینیه» نامیده می‌شود. ۵ - فهرست منابع(۱) ایرج افشار، واژه‌نامه یزدی، تهران، ۳۶۸ش. (۲) ایرج افشار، یادگارهای یزد، تهران، ۳۴۸ش. (۳) جعفر جعفری، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۳۸ش. (۴) احمد کاتب، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۵۷ش. (۵) جواد مجدزاده صهبا، «آثار تاریخی بندرآباد یزد»، باستان‌شناسی، تهران، ۳۳۸ش. (۶) مستوفی بافقی، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۳۴۰ش؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلام، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بندرآباد»، ج۱۲، ص۳۶. |