تاریخالحکماءتاریخ الحکماء، کتابی به عربی در باره سوانح زندگی و آثار فیلسوفان، منجمان، ریاضیدانان و اطبای یونانی و اسلامی، نوشته قفطی است. ۱ - شهرت قفطیکتاب تا روزگار مؤلف (۵۶۰ـ۶۴۶) را دربرمی گیرد و شهرت قفطی به سبب همین اثر است که متن اصلی آن از میان رفته و تنها مختصری از آن باقی‌مانده است و اگر ابن ابی اُصَیْبعَه در عیون الانباء [۱]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۵۴۷، چاپ نزار رضا، بیروت (بی تا).
از آن نام نمی‌برد، عنوان اصلی آن فراموش شده بود. این اثر پس از وفات پدر قفطی، یعنی پس از ۶۲۴، تألیف شده، زیرا مؤلف پس از ذکر نام پدرش عبارت «رحمه اللّه» را آورده است. [۲]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۶۷، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۲ - منابع تاریخالحکماءقفطی در تاریخ الحکماء از منابع گوناگون نام یا بهره برده است، از جمله: طبقات الاطباء و الحکماءِ ابوداود سلیمان بن حسّان [۳]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۹۰، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
تاریخ الاطباء و الفلاسفه اسحاق بن حنین [۴]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۹۲، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
الفهرست ابن ندیم [۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۶۴، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
طبقات الامم قاضی صاعد اندلسی [۶]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۲، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
تاریخ الاطباء یحیی نحوی اسکندرانی . [۷]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ص۹۲، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
قفطی همچنین از منابع دیگری نام برده که مالک آن‌ها بوده است [۸]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ص۶۷، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
وی هر جا که لازم دانسته منابع خود را ذکر کرده و هر گاه اشتباه یا تناقض در مطالب مشاهده کرده با دلایلی در نقد و اصلاح آن کوشیده است. [۹]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۹۵، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
۳ - محتوای تاریخالحکماءتاریخ الحکماء در سه بخش تألیف شده است: بخش نخست به ترتیب حرف اول نامها و مشتمل بر شرح حال ۳۵۴ تن است، بخش دوم بر اساس کنیه است و در آن ۴۶ تن معرفی شده اند، و بخش سوم بر اساس کنیه ابناء بوده و شامل شرح حال پانزده تن است. به این ترتیب، در مجموع ۴۱۵ تن معرفی شده اند. شرح حال افراد گاه مفصّل و گاه کوتاه است و گاهی فقط به نام آن‌ها اشاره شده است. [۱۰]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۳۲۱، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۴ - قفطی و تقسیم حکمای یونان و اتباع آنانقفطی [۱۱]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۴۹-۵۳، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
حکمای یونان و اتباع آنان را به سه فرقه تقسیم می‌کند؛دهریون که منکر صانع مدبّرند و عالم را قدیم و حرکت را دوری می‌دانند. طبیعیون که هرچند به مبدأ قادر حکیم قایل اند، منکر معاد و بعث و نشورند و مراد از سخنان انبیا و اولیا و اوصیا در این باره را حفظ سیاست مدنی می‌دانند، این هر دو فرقه از زمره زنادقه به شمار می‌روند. فرقه سوم (به تعبیر وی: متأخران از حکمای یونان ، مانند سقراط و افلاطون و ارسطو ) الهیون‌اند که به رد آن دو فرقه دیگر برخاسته اند، اما چون آرای آن‌ها مستند به کتاب مُنزَل و قول نبی مرسل نبوده است به گمراهی افتاده‌اند و از اموری که تحقیق عقلی بدانها راه ندارد دور مانده اند. ۵ - قفطی و نقد فلاسفهوی در نقد آرای ارسطو و فارابی و ابن سی نا به راه غزالی رفته است و جز ریاضیات و منطق، که به بیان وی با امور دینی نفیاً و اثباتاً سر و کار ندارند، بقیه اقسام علومفلسفی هر کدام را به نحوی رد و انکار کرده است. وی قسمتهایی از مواعظ انبیا را نیز نقل کرده است. [۱۲]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۵-۶، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۶ - قفطی و شرح اوال علماءقفطی در شرح حال آنان که بیش‌تر به حکمت معروف بوده اند، نمونه ای از اقوال یا اصل نظر آن‌ها را ذکر و به تألیفات و مناسبات آن‌ها با معاصرانشان اشاره کرده است [۱۳]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۶، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
مثلاً فهرستی از نوشته های ارسطو را به روایت فردی یونانی به نام بطلمیوس در نامه ای به اغلس ، آورده است. [۱۴]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۴۲-۴۸، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
او از قول ابومعشر (بلخی)، ادریس نبی (هرمس) را مبدع احکام نجوم خوانده و نیز بنای معابد و علم طب و تألیف قصاید و اشعار را برای نخستین بار، به او نسبت داده است. [۱۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۶، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
همچنین وی نام برخی گروهها مانند اخوان الصفا ، [۱۶]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۸۲، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
بنوصبّاح [۱۷]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۵۹، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
و بنوموسی [۱۸]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۴۴۱، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
را آورده و بسیاری از مراکز علمی را نیز ذکر کرده است. [۱۹]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۳۳، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۷ - اشتباهات قفطیقفطی گاه از اختلاف موجود در منابع به اشتباه افتاده است، مثلاً فرغانی منجم را دو نفر محسوب کرده: احمدبن محمدبن کثیر فرغانی [۲۰]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۷۸، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
و محمدبن کثیر فرغانی . [۲۱]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۸۶، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
همچنین ندانسته که «میلاوس» تصحیفی قدیمی از منلائوس منجم و هندسه دان است [۲۲]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ص۳۲۱، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
و شرح حال ثاون اسکندرانی را یک بار در حرف ثاء [۲۳]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء،ج۱، ص۱۰۸، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
و بار دیگر در حرف فاء [۲۴]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۶۰، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
آورده و توجه نکرده که «فنون» تصحیف ثاون است. ۸ - تلخیص تاریخالحکماءمحمد خطیبی زوزنی کمتر از یک سال پس از وفات قفطی (۶۴۶)، تاریخ الحکماء را خلاصه کرده و المنتخبات الملتقطات من کتاب تاریخ الحکماء نامیده است. این کتاب به مختصر زوزنی مشهور شده است، امروزه آن را به نام تاریخ الحکماء می‌شناسند [۲۵]
کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخهُ عندالعرب فی القرون الوسطی، ص۵۷، روم ۱۹۱۱
[۲۶]
عبدالوهاب صابونی، عیون المؤلفات، ج۱، ص۱۰۱، چاپ محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۲۷]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۴، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
از نویسنده مختصر اطلاع دیگری در دست نیست [۲۸]
کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخهُ عندالعرب فی القرون الوسطی، ص۵۸، روم ۱۹۱۱
.به گفته نالینو [۲۹]
کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخهُ عندالعرب فی القرون الوسطی، ص۵۶، روم ۱۹۱۱
برخی منابع، مختصر را بغلط به قفطی نسبت داده و برخی دیگر ذکری از مؤلف آن نکرده اند. مثلاً صابونی [۳۰]
عبدالوهاب صابونی، عیون المؤلفات، ج۱، ص۱۰۱، چاپ محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
گفته است که زوزنی ضمن اختصار متن اصلی تاریخ الحکماء آن را کامل کرده است، در حالی که وی هنگام اختصار اصلاحات لازم را به عمل نیاورده و قسمتهای بازمانده را چنان‌که شایسته بوده، پیوند نداده است و برخی عبارات معنای پریشان یافته است [۳۱]
کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخهُ عندالعرب فی القرون الوسطی، ص۵۹، روم ۱۹۱۱
اوگوست مولر مختصر را تصحیح کرده و کار ناتمام او را یولیوس لیپرت در ۱۹۰۳ در لایپزیگ چاپ کرده است. طبع بدون تحقیقی از همین چاپ در ۱۳۲۶ در مصر انتشار یافته است. دخویه و سوتر ملاحظاتی بر چاپ لایپزیگ نوشته اند . [۳۲]
کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخهُ عندالعرب فی القرون الوسطی، ص۶۲-۶۴، روم ۱۹۱۱
۹ - چاپ مختصر زوزنیمختصر تاریخ الحکماء، در ۱۰۹۹، به فارسی ترجمه شده است. مترجم نام خود را ذکر نکرده [۳۳]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۶۲، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
و ازاین‌رو برخی به اشتباه میرزامحمدابراهیم، از مستوفیان شاه سلیمان صفوی ، را مترجم آن معرفی کرده اند [۳۴]
د. فارسی، ذیل مادّه
؛ در حالی که مترجم در مقدمه می‌گوید که ترجمه آن را به امر میرزامحمدابراهیم آغاز کرده است. [۳۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۴، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
در این ترجمه نام و شرح حال ۴۱۰ حکیم آمده و مترجم کوشیده متن فارسی را با متن اصلی منطبق کند و در مقدمه [۳۶]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۴، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
اشاره کرده که نسخه در دسترس او اشتباهات بسیار داشته است. مترجم در چند مورد استنباط غلط یا مسامحه کرده که موجب مغایرت متن ترجمه با متن عربی شده است. [۳۷]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۷۵، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۳۸]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۷، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
۱۰ - نام دیگر کتابجرجی زیدان [۳۹]
جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۳، ص۷۰، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴.
نام دیگر تاریخ الحکماء را روضه العلماء گزارش کرده است. همچنین آلدومییلی، مستشرق ایتالیایی، این کتاب را از منابع اساسی تاریخ علوم دوره اسلامی دانسته است. [۴۰]
آلدومییلی، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، ج۱، ص۳۷۳، ترجمه محمدرضا شجاع رضوی و اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۱ ش.
۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (بی تا). (۲) دفارسی. (۳) جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴. (۴) عبدالوهاب صابونی، عیون المؤلفات، ج ۱، چاپ محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۵) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. (۶) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش. (۷) آلدومییلی، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، ترجمه محمدرضا شجاع رضوی و اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۱ ش؛ ی (۸) کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخهُ عندالعرب فی القرون الوسطی، روم ۱۹۱۱. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ‌الحکماء»، شماره۳۰۶۹. |