تذکرةالخواتینتَذْکِرَةُ الْخَواتین، نام کتابی مشتمل بر شرح احوال و آثار مشاهیر زنان مسلمان از صدر اسلام تا ابتدای سده ۱۴ق/۲۰م می‌باشد. ۱ - مؤلف و انگیزه ویگردآورندۀ کتاب، محمد بن محمد رفیع ، ملقب به ملک‌الکتّاب شیرازی [۱]
گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۲۲۴، تهران، ۱۳۴۸ش.
است که در ۱۳۰۶ق/۱۸۸۹م، آن را در هند به چاپ رساند. این تذکره شامل یک مقدمۀ کوتاه، متن اصلی و خاتمه است. مقدمه به نثر مصنوع نوشته شده، و مؤلف در آن، انگیزه خود را از تألیف تذکـرة الخواتین، چنیـن بیان داشتـه است: «ارباب سیر از آن‌ها ــ نسوان ــ به درستی ذکری نکرده‌اند، مصمم شدم که در حالات نساء مشهور استقصاء کنم». او مدعی است که در ضمن تحقیق، به کتاب مشاهیر النساء، نوشتۀ محمد ذهنی افندی برخورده، و آن را اساس قرار داده است و سپس «معلومات خود را با بعضی تصرفات» بدان اضافه کرده، و بدین طریق، تذکرة الخواتین را به‌شکل کنونی تدوین نموده است. [۲]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۲، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
متن کتاب دارای نثری ساده به شیوۀ اواخر دورۀ قاجار است. این بخش (گذشته از زندگی‌نامۀ ملکه ویکتوریا )، شامل شرح احوال ۲۸۳ تن از مشاهیر زنانی است که در حوزۀ فرهنگ ایرانی و اسلامی بالیده‌اند. ترتیب و توالی زندگی‌نامه‌ها برپایۀ نظم الفبایی است که از « آمنه بنت وهب » آغاز، و با «یاسمن بو» پایان می‌یابد.۲ - محتوازنان معرفی شده در این کتاب، از مذاهب، ادیان و نحله‌های فکری مختلفی هستند. مانند رابعه، قرةالعین، مهستی، ملکه ویکتوریا و هند جگرخوار . [۳]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۱۲۶، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۴]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۱۵۵، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۵]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۱۶۶، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۶]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۱۶۸، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۷]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۱۷۵، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
سبب معرفی زنان در این تذکره، اشتغال، اشتهار و یا تبحر آن‌ها در موضوعات و فنونی چون: شعر ، موسیقی ، خوش‌نویسی ، حدیث ، زهد و عرفان ، آواز و یا قرابت با شخصیت‌های دینی بوده است، مانند آزاد و آنی فاطمه خانم (شاعر)، اسماء بنت‌محمد و ام‌الفتح (محدث)، اسماء عبرت و یاسمن بو (خوش‌نویس)، ام هارون (زاهد)، ام علی (عارف)، بذل (آوازخوان)، دنانیر و زهره (موسیقی‌شناس، نوازنده و آوازخوان) و ام‌سلمه و ام‌حبیبه (همسران پیامبر (ص)). [۸]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۷، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۹]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۱۴، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۱۰]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۲۵، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
این زنان به لحاظ جغرافیایی وابسته به ۴ حوزۀ ایران ، هند ، عثمانی و عرب (شامل عراق، شامات، مصر و اندلس) هستند. مثلاً: پادشاه خاتون و پری‌جان خانم از ایران، [۱۱]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۶۰_۶۶، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
جانان بیگم و جهان آرابیگم از هند، [۱۲]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۸۰_۸۴، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
پرتو پیاله و بزم عالم از عثمانی [۱۳]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۶۴، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۱۴]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۶۶، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
و حفصه بنت حمدون و حکیمۀ دمشقیه از حوزۀ عرب. [۱۵]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۹۱_۹۲، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
خاتمۀ کتاب بیانگر این موضوع است که ملک الکتاب، کتاب خود را به دستور حکمران بهوپال، شاه جهان بیگم ملقب به «کراون آو ایندیا۱» با خط میرزا مهدی شیرازی به چاپ رسانده است.۳ - ویژگیهابرخی از ویژگی‌های این کتاب را می‌توان در شمار کاستی‌های آن محسوب داشت، از جمله: ۱. مؤلف علاوه بر مشاهیر النساء، [۱۶]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۲، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
به کتاب‌های دیگری مانند انباء الغمر بابناء العمر ابن حجر ، تاریخ طبری، الکامل ابن‌اثیر ، سیرۀ ابن‌هشام ، تزیین الاسواق داوود انطاکی، الخطط مقریزی و نفح الطیب مقری [۱۷]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۱۴_۱۵، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۱۸]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۲۰، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۱۹]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۲۷، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۲۰]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۴۴، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
[۲۱]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۵۴، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
اشاره می‌کند که در ظاهر، از مآخذ کار او بوده است. اگر چنین فرضی را بپذیریم؛ باید یادآور شویم که وی به مآخذ کار خود در ترجمۀ زنان ایران و هند، [۲۲]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۳۶، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
اشاره نکرده است.۲. تراجم زنان حوزۀ فرهنگ عربی، بیش از زنان حوزۀ فرهنگ ایرانی، هندی و عثمانی است. ۳. درج زندگی‌نامۀ ملکه ویکتوریا، [۲۳]
محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، ج۱، ص۱۶۸_۱۷۵، بمبئی، ۱۳۰۶ق.
در میان تراجم زنانی که هیچ وجه اشتراکی با وی ندارند و اختصاص هشت صفحه بدین موضوع، اندکی غیرعادی جلوه می‌کند. هر چند مبادرت به این امر می‌تواند نوعی ادایِ دِین به دولت بریتانیا باشد که پیش‌تر ملک‌الکتاب را به لقب «خان صاحب» مفتخر کرده بود. [۲۴]
گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۲۲۴، تهران، ۱۳۴۸ش.
۴ - مقایسه میان این تذکره و نیز تذکرۀ خیرات حسانگلچین معانی [۲۵]
گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۲۲۳_۲۲۴، تهران، ۱۳۴۸ش.
با مقایسه‌ای که میان این تذکره و نیز تذکرۀ خیرات حسان، نوشتۀ اعتمادالسلطنه، انجام داده، به این نتیجه رسیده است که تذکرة الخواتین، اقتباس کاملی از تذکرۀ خیرات حسان، به همراه حذف بخش‌هایی از آن است و تنها نوآوری ملک‌الکتاب، اضافه کردن زندگی‌نامۀ ملکه ویکتوریا‌ست.۵ - فهرست منابع(۱) گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۴۸ش. (۲) محمد ملک‌الکتاب، تذکرة الخواتین، بمبئی، ۱۳۰۶ق. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکرة‌الخواتین»، ج۱۴، ص۵۸۴۱. |