تعقیدتعقید، اصطلاحی در علم بلاغت به معنای پیچیده کردن سخن و دشوارگویی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - کلمات مترادف با تعقید ۳ - تعقید از دیدگاه جاحظ ۴ - معنای اصطلاحی تعقید ۵ - تعقید از دیدگاه مُبرَّد ۶ - عوامل مؤثر در ایجاد تعقید لفظی ۷ - عوامل مؤثر در ایجاد تعقید لفظی از دیدگاه ابن جنّی ۸ - علت بوجود آمدن تعقید ۹ - تعقید از دیدگاه همائی ۱۰ - جواز کاربرد تعقید از دیدگاه هدایت ۱۱ - عوامل مؤثر در ایجاد تعقید لفظی از دیدگاه ابن قتیبه ۱۲ - عوامل تعقید معنوی از دیدگاه ابن قتیبه ۱۳ - آثارتعقید معنوی در انتقال ذهن از معنای ابتدایی لفظ به معنای ثانوی ۱۴ - موارد تعقید معنوی ۱۵ - خصوصیات اشعار بیدل دهلوی ۱۶ - تعقید در ادبیات عرب ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - معنای تعقیدتعقید بر گرفته از «عُقْدة» و «عَقْد» (گره انداختن) و به معنای پیچیدگی است و کلام دارای تعقید را مُعَقَّد می‌گویند. ۲ - کلمات مترادف با تعقیداغلاق و تقعیر نیز از دیگر الفاظی هستند که برای این پدیده زبانی به کار می‌روند. [۱]
حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین، ج۱، ص۵۲، الکتابة و الشعر، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
[۲]
یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۵۶، قاهره ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷.
[۳]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «عقد»،
۳ - تعقید از دیدگاه جاحظبه گفته جاحظ (متوفی ۲۵۵)، احتراز از تعقید از شرایط بیان است [۴]
ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج۱، ص۲۴۹، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
و در کلام فصیح اجتناب از آن ضروری است.۴ - معنای اصطلاحی تعقیدتعقید را نارسایی کلام در انتقال مفهوم دانسته‌اند که ناشی از نارسایی لفظ یا معنا یا هر دو است. [۵]
حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین، ج۱، ص۱۴۰، الکتابة و الشعر، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
[۶]
ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج۱، ص۲۴۹، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۷]
عبدالقاهر بن عبدالرحمان جرجانی، دلائل الاعجاز، ج۱، ص۲۱۰، چاپ محمدرشید رضا، بیروت ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۸]
یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۹۶، قاهره ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷.
[۹]
مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المختصر، ج۱، ص۲۱، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر: المکتبة المحمودیة،، چاپ افست قم.
۵ - تعقید از دیدگاه مُبرَّدمُبرَّد (متوفی ۲۸۵) تعقید را به دو نوع لفظی و معنوی تقسیم کرده و از دیدگاه او اخلال در نظم، تعقید لفظی است و نارسایی در معنا، تعقید معنوی. [۱۰]
محمد بن یزید مبرّد، الکامل فی اللغة و الادب، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، چاپ تغارید بیضون و نعیم زرزور، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۱]
عبدالقادر حسین، اثر النحاة فی البحث البلاغی، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۰۲، قاهره ۱۹۷۵.
۶ - عوامل مؤثر در ایجاد تعقید لفظیبه نظر بسیاری از علما، عوامل مؤثر در ایجاد تعقید لفظی، تقدیم و تأخیر الفاظ در جمله، حذف، و استفاده از واژه های نامأنوس است. [۱۲]
ابن قتیبه، ادب الکاتب، ج۱، ص۱۴، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، مصر ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳.
[۱۳]
ابن جنّی، الخصائص، ج۱، ص۸۰، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت.
[۱۴]
ابن جنّی، الخصائص، ج۲، ص۳۶۰، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت.
[۱۵]
ابن طباطبا، عیارالشعر، ج۱، ص۴۳، چاپ طه حاجری و محمد زغلول سلام، قاهره ۱۹۵۶.
[۱۶]
ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج ۱، ج ۲۶۰، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۷ - عوامل مؤثر در ایجاد تعقید لفظی از دیدگاه ابن جنّیبه گفته ابن جنّی (متوفی ۳۹۲)، بی مبالاتی در قواعد نحو و اخلال در آن از عوامل تعقید لفظی است. [۱۷]
عبدالقادر حسین، اثر النحاة فی البحث البلاغی، ج۱، ص۲۸۳، قاهره ۱۹۷۵.
[۱۸]
عمرو بن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، ج۱، ص۳۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۵/ ۱۹۶۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۸ - علت بوجود آمدن تعقیدجابجایی الفاظ و سازه های نحوی، که به منظور آشنایی زدایی و گریز از هنجار عادی کلام در زبان ادبی صورت می‌گیرد، اگر منجر به پیچیدگی تصنعی در معنا و مفهوم سخن گردد، مذموم است و تعقید به شمار می‌آید. [۱۹]
عمرو بن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، ج۱، ص۳۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۵/ ۱۹۶۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۲۰]
ابن طباطبا، عیارالشعر، ج۱، ص۴۳، چاپ طه حاجری و محمد زغلول سلام، قاهره ۱۹۵۶.
[۲۱]
حسن بن عبداللّه سیرافی، شرح کتاب سیبویه، ج۲، ص۹۵ـ۹۶، ج ۲، چاپ رمضان عبدالتواب، مصر ۱۹۹۰.
[۲۲]
حسن بن عبداللّه سیرافی، شرح کتاب سیبویه، ج۲، ص۲۱۲ـ۲۱۳، ج ۲، چاپ رمضان عبدالتواب، مصر ۱۹۹۰.
[۲۳]
ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج ۱، ج ۲۶۰، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۲۴]
عبدالقاهر بن عبدالرحمان جرجانی، دلائل الاعجاز، ج۱، ص۲۱۰، چاپ محمدرشید رضا، بیروت ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
حذف نیز از این حکم کلی مستثنا نیست.۹ - تعقید از دیدگاه همائیبه نظر همائی [۲۵]
جلال الدین همائی، معانی و بیان، ج۱، ص۳۵، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران ۱۳۷۰ ش.
تعقید امری نسبی است و آنچه در تشخیص تعقید لازم و ضروری است، در نظر داشتن حال و مقتضای آن است.۱۰ - جواز کاربرد تعقید از دیدگاه هدایتهدایت [۲۶]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مدارج البلاغه، ج۱، ص۱۹، چاپ سنگی شیراز ۱۳۳۱.
کاربرد تعقید را به هنگام ذم شبیه مدح جایز می‌داند.۱۱ - عوامل مؤثر در ایجاد تعقید لفظی از دیدگاه ابن قتیبهابن قتیبه (متوفی ۲۷۶) [۲۷]
ابن قتیبه، ادب الکاتب، ج۱، ص۱۴، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، مصر ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳.
استفاده از لفظ نامأنوس را نیز از عوامل تعقید لفظی دانسته است. [۲۸]
عبداللّه بن محمد خفاجی، سرّالفصاحة، ج۱، ص۱۰۱، چاپ عبدالمتعال صعیدی، (قاهره) ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
[۲۹]
یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۹۶، قاهره ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷.
[۳۰]
محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة، ج۱، ص۸، المعانی و البیان و البدیع، بیروت: دارالکتب العلمیة،.
[۳۱]
مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المختصر، ج۱، ص۲۲ـ۲۳، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر: المکتبة المحمودیة،، چاپ افست قم.
[۳۲]
جلال الدین همائی، معانی و بیان، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۳۳]
محمدخلیل رجایی، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، ج۱، ص۱۲، شیراز ۱۳۴۰ ش، چاپ افست ۱۳۵۹ ش.
۱۲ - عوامل تعقید معنوی از دیدگاه ابن قتیبهعدهای ضعف تألیف را مترادف تعقید لفظی دانسته اند، اما تفتازانی (متوفی ۷۹۲) [۳۴]
مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المختصر، ج۱، ص۲۳، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر: المکتبة المحمودیة،، چاپ افست قم.
[۳۵]
مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطوّل فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، ص۲۱، (استانبول) ۱۳۳۰، چاپ افست قم ۱۴۰۷.
این قول را رد کرده است. بنا به قول ابن قتیبه [۳۶]
ابن قتیبه، ادب الکاتب، ج۱، ص۱۴، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، مصر ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳.
و رمّانی (متوفی ۳۸۶)، گفتن لفظ و اراده معنای دور از ذهن از آن، مُغلق گویی و بیان لفظی با معانی مشترک از عوامل تعقید معنوی‌اند. [۳۷]
محمد بن یزید مبرّد، الکامل فی اللغة و الادب، ج۱، ص۳۰، چاپ تغارید بیضون و نعیم زرزور، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۳۸]
ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج۲، ص۲۶۶ـ۲۶۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۳۹]
ابن ابی الاصبع، تحریرالتحبیر، ج۱، ص۴۱۹، چاپ حفنی محمدشرف، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۱۳ - آثارتعقید معنوی در انتقال ذهن از معنای ابتدایی لفظ به معنای ثانویدر تعقید معنوی، به سبب بیان مطالب دور از ذهنی که به توضیحات بسیار احتیاج دارد، در انتقال ذهن از معنای ابتدایی لفظ به معنای ثانوی آن اختلال ایجاد می‌شود. [۴۰]
محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة، ج۱، ص۱۰، المعانی و البیان و البدیع، بیروت: دارالکتب العلمیة،.
[۴۱]
مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المختصر، ج۱، ص۲۳، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر: المکتبة المحمودیة،، چاپ افست قم.
[۴۲]
مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطوّل فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، ص۲۱، (استانبول) ۱۳۳۰، چاپ افست قم ۱۴۰۷.
۱۴ - موارد تعقید معنویاستفاده از مجاز و استعاره و کنایات غریب و نامأنوس از این قبیل است. [۴۳]
جلال الدین همائی، معانی و بیان، ج۱، ص۳۴، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۴۴]
محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة، ج۱، ص۹، المعانی و البیان و البدیع، بیروت: دارالکتب العلمیة،.
[۴۵]
مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المختصر، ج۱، ص۲۳ـ ۲۴، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر: المکتبة المحمودیة،، چاپ افست قم.
۱۵ - خصوصیات اشعار بیدل دهلویدر ادب فارسی اشعار بیدِل دهلوی به تعقید معنوی معروف است. [۴۶]
سیروس شمیسا، بیان و معانی، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۷۸ ش.
۱۶ - تعقید در ادبیات عربتعقید در ادبیات عرب از قرن چهارم تا ششم و در ادب فارسی از قرن نهم تا پیش از دوره بازگشت ادبی، بخصوص در سبک هندی، فراوان است که همین امر موجب محدود شدن مخاطبان و رکود شعری این ادوار بوده است [۴۷]
شوقی ضیف، البلاغة، ج۱، ص۲۷۲، تطور و تاریخ، قاهره (۱۹۶۵).
[۴۸]
جلال الدین همائی، معانی و بیان، ج۱، ص۳۵، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۴۹]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۱۵۱ـ ۱۵۹، ج ۴، تهران ۱۳۷۳ ش.
.۱۷ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الاصبع، تحریرالتحبیر، چاپ حفنی محمدشرف، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۲) ابن جنّی، الخصائص، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت. (۳) ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. (۴) ابن طباطبا، عیارالشعر، چاپ طه حاجری و محمد زغلول سلام، قاهره ۱۹۵۶. (۵) ابن قتیبه، ادب الکاتب، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، مصر ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳. (۶) ابن منظور، لسان العرب. (۷) مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المختصر، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر: المکتبة المحمودیة،، چاپ افست قم. (۸) مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطوّل فی شرح تلخیص المفتاح، (استانبول) ۱۳۳۰، چاپ افست قم ۱۴۰۷. (۹) عبدالقاهر بن عبدالرحمان جرجانی، دلائل الاعجاز، چاپ محمدرشید رضا، بیروت ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸. (۱۰) محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، بیروت: دارالکتب العلمیة،. (۱۱) عبداللّه بن محمد خفاجی، سرّالفصاحة، چاپ عبدالمتعال صعیدی، (قاهره) ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹. (۱۲) محمدخلیل رجایی، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، شیراز ۱۳۴۰ ش، چاپ افست ۱۳۵۹ ش. (۱۳) یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، قاهره ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷. (۱۴) عمرو بن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۵/ ۱۹۶۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. (۱۵) حسن بن عبداللّه سیرافی، شرح کتاب سیبویه، ج ۲، چاپ رمضان عبدالتواب، مصر ۱۹۹۰. (۱۶) سیروس شمیسا، بیان و معانی، تهران ۱۳۷۸ ش. (۱۷) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۴، تهران ۱۳۷۳ ش. (۱۸) شوقی ضیف، البلاغة، تطور و تاریخ، قاهره (۱۹۶۵). (۱۹) عبدالقادر حسین، اثر النحاة فی البحث البلاغی، قاهره ۱۹۷۵. (۲۰) حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین، الکتابة و الشعر، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱. (۲۱) محمد بن یزید مبرّد، الکامل فی اللغة و الادب، چاپ تغارید بیضون و نعیم زرزور، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۲۲) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مدارج البلاغه، چاپ سنگی شیراز ۱۳۳۱. (۲۳) جلال الدین همائی، معانی و بیان، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران ۱۳۷۰ ش. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تعقید»، شماره۳۶۳۸. |