تیاذوقتیاذوق، پزشک مخصوص حَجّاج بن یوسف ثقفی (۴۵-۹۵) حاکم اموی عراق بود. وی از نخستین نویسندگان آثار پزشکی در دورۀ اسلامی است. از زندگانی تیاذوق اطلاعات کافی موجود نیست و منابع کهن تنها به گزارش پزشکی او برای حجاج بن یوسف یاد کرده‌اند. برخی نیز به سخنان پندآموز یا اندرزهای پزشکی او بسنده کرده‌اند. ۱ - هویتتشخیص هویت تیاذوق به سبب اشتباهاتی که در املای نام او روی داده دشوار است. ظاهرا شکل‌های مختلفی برای نام وی ضبط کرده‌اند، از جمله، «تیادوق» ابن ندیم، (متوفی ۳۸۵) [۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۵، محقق:إبراهیم رمضان، دارالمعرفة، بیروت، الطبعة الثانیة، ۱۴۱۷ق، ۱۹۹۷م.
«ثیاذوق» [۲]
Elgood, C, A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate, v۱, p۶۸, Cambridge, ۱۹۵۱.
و «تَیاذُق»، [۳]
Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , v۳, p۲۰۷-۲۰۸, Leiden ۱۹۷۰.
صورت‌هایی معرّبِ از تئودوکوس است. اولمان [۴]
Ullmann, M, Die Medizin im Islam, v۱, p۲۲-۲۳, Leiden, ۱۹۷۰.
تیاذوق را صورتی احتمالی از تئودوخوس دانسته است.قِفْطی (متوفی ۶۴۶) [۵]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۵، ش۳، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م.
[۶]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۸، ش۱۵، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م.
دو پزشک به نام‌های «تیاذوق» و «ثاذون» را ذکر کرده که در خدمت حجّاج بن یوسف بودند و در‌باره ثاذون نوشته که روزی حجّاج از او سؤال کرد که داروی ترک گِل‌خواری چیست، او پاسخ داد: «اراده‌ای چون اراده تو، ای امیر» و حجّاج گِلی را که در دست داشت به زمین انداخت و دیگر هرگز گِل نخورد. ابن ابی اصَیْبِعه (متوفی ۶۶۸) همین حکایت را عیناً برای تیاذوق نقل کرده است.ابن عِبْری (۶۲۳ـ ۶۸۵) نیز، احتمالاً به تأسی از قفطی، از دو تن به نام «تیاذوق» و «ثاودون» یاد کرده که هر دو پزشک حجّاج بودند اما لوکلر [۹]
Leclerc, L, Histoire de la médecine arabe, v۱, p۸۲-۸۳, Paris, ۱۸۷۶.
آوردن چند شرح حال مشابه تحت نام‌های مختلف را در تاریخ الحکماء قفطی مسبوق به سابقه دانسته (در این مورد اریباسیوس را شاهد آورده) و نتیجه گرفته که ما تنها با یک پزشک و آن هم تئودوکوس مواجهیم.۲ - زندگینامهاز زندگانی ثیاذوق آگاهی چندانی در دست نیست و منابع کهن تنها به گزارش پزشکی او برای حجاج بن یوسف (ه م) یاد کردند. برخی نیز سخنان پندآموز یا اندرزهای پزشکی او بسنده کرده‌اند؛ [۱۵]
ابو طالب مکی، محمد، قوت القلوب، ج۱، ص۱۴۶۳، به کوشش محمود ابراهیم محمد رضوانی، قاهره، ۱۴۲۲ق، ۲۰۰۱م.
[۱۶]
ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۶، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۲م.
[۱۷]
ابن کثیر، عمادالدین، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، ج۹، ص۷۱، بیروت، ۱۴۱۵ق، ۱۹۹۴م.
ولی سخنانی از این دست را به دیگر نامداران نیز نسبت داده‌اند. [۱۸]
Ullmann, M, Die Medizin im Islam, p۲۳, Leiden, ۱۹۷۰.
[۱۹]
Klein-Franke, F, Vorlesungen über die Medizin im Islam, Wiesbaden, ۱۹۸۲.
[۲۰]
ابن قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، ج۳، ص۲۷۱، قاهره، ۱۳۴۸ق، ۱۹۳۰م.
شاید همین امر و نیز ضبط نام او به اشکال گوناگون، موجب شده است تا قفطی [۲۳]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م.
و به پیروی از او افزون بر تیاذوق، به حضور پزشکی دیگر به نام ثاذون یا ثاودون، نزد حجاج اشاره کند، [۲۵]
Wüstenfeld, F, Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher, p۹, New York, ۱۹۷۸.
[۲۶]
Ullmann, M, Die Medizin im Islam, p۲۲-۲۳, Leiden, ۱۹۷۰ Vajda, G, Index Général des mamuscrits arabes Musulmans de la Bibliothèque national de Paris Paris, ۱۹۵۳.
در حالی که ابن ابی اصیبعه به رغم آگاهی از نظر قفطی، روایات مربوط به این دو نام را تنها به تیاذوق نسبت داده است. [۲۷]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون‌الانباء، ج۱، ص۱۷۹-۱۸۱، محقق:الدکتور نزار رضا، دار مکتبة الحیاة، بیروت.
[۲۸]
Leclerc, L, Histoire de la médecine arabe, vI, p۸۲, Paris, ۱۸۷۶.
۳ - نژاد و مذهبپژوهشگران تنها با تکیه بر این فرض که تیاذوق، باید معرب تئودوکوس (Theodokos) باشد، او را یونانی‌تبار و احیاناً مسیحی برشمرده‌اند. [۲۹]
Wüstenfeld, F, Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher,p۹ , New York, ۱۹۷۸.
[۳۰]
Meyerhof, M, Mediaeval Jewish Physician in the Near East from Arabic Sources, vol XXVIII, p۴۳۷, ISIS, London, ۱۹۳۸.
[۳۱]
Elgood, C, A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate, p۶۸, Cambridge, ۱۹۵۱.
[۳۲]
Ullmann, M, Die Medizin im Islam, p۲۲, Leiden, ۱۹۷۰.
[۳۳]
GAS.
اما سخن ابن ندیم که تیاذوق را هم در شمار پزشکان پادشاه ایران و هم پزشک حجاج یاد کرده است، [۳۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۵، محقق:إبراهیم رمضان، دارالمعرفة، بیروت، الطبعة الثانیة، ۱۴۱۷ق، ۱۹۹۷م.
و استنباط ابن جوزی که این پادشاه را خسروپرویز دانسته، و در نتیجه سن تیاذوق را هنگام پیوستن به حجاج ۱۳۰ سال تخمین زده است، [۳۵]
ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۲م.
درست نمی‌نماید. برای انعکاس این سخنان در برخی از نوشته‌های متأخر، نک: [۳۶]
Pertsch, W, Die Handschriften, Verzeichnisse der königlichen Bibliothek zu Berlin, vIV, p۴۴, ۱۸۸۸.
[۳۷]
Browne, EG, Arabian Medicine, Cambridge, p۲۰, ۱۹۶۲.
[۳۸]
Browne, EG, Arabian Medicine, Cambridge, p۱۶, ۱۹۶۲.
[۳۹]
Ullmann, M, Die Medizin im Islam, p۲۳, Leiden, ۱۹۷۰.
که او را با تیادورس (سدۀ ۴م) مذکور در کتاب ابن ندیم، [۴۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۵، محقق:إبراهیم رمضان، دارالمعرفة، بیروت، الطبعة الثانیة، ۱۴۱۷ق، ۱۹۹۷م.
و کتاب سارتن، [۴۱]
Sarton، G، Introduction to the History of Science، v۱، p۳۷۲، Bal timore، ۱۹۳۱.
خلط کرده‌اند.۴ - پزشک مبرِّزبیشتر مؤلفان دوره اسلامی [۴۲]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م.
تیاذوق را از پزشکان مبرِّز و مشهور دوره اموی ذکر کرده‌اند که شاگردان بزرگی مانند فُرات بن شَحْناثا، طبیب عیسی بن موسی عباسی (متوفی ۱۶۷)، ولیعهد دوران حکومت منصور (۱۳۶-۱۵۸)، تربیت کرد.۵ - آثارآثاری چند به تیاذوق منسوب است که اغلب برجای نمانده است و معلوم نیست که در اصل به چه زبانی نوشته شده‌اند؛ ولی باید آن‌ها را در زمرۀ نخستین آثار پزشکی دورۀ اسلامی برشمرد. [۴۴]
Ullmann, M, Die Medizin im Islam, p۲۳, Leiden, ۱۹۷۰.
[۴۵]
GAS.
سزگین [۴۶]
Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, v۳, p۲۰۷-۲۰۸, Leiden ۱۹۷۰.
چهار اثر را که معلوم نیست در اصل به یونانی بوده یا عربی، برای تیاذوق ذکر کرده است.۱) الکناش یا کناش کبیر، که تیاذوق آن را برای پسرش نوشته است. [۴۸]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م.
احتمالاً ارجاعات رازی به تیاذوق به نقل از این کتاب است.۲) مثنوی یا قصیدة یا قواعد فی حفظ الصحة [۵۱]
Bankipore, Pertsch, W, Die Handschriften, Verzeichnisse der königlichen Bibliothek zu Berlin, v۴, p۱۶۵, ۱۸۸۸.
[۵۲]
زهیربابا، محمد، من مؤلفات ابن سینا الطبیة، دمشق، ۱۴۰۴ق، ۱۹۸۴م.
که اولمان [۵۳]
Ullmann, M, Die Medizin im Islam, v۱, p۲۲-۲۳, Leiden, ۱۹۷۰
انتساب آن را به تیاذوق نادرست دانسته است.۳) کتاب أبدال الادویه و کیفیه دَقِّها و ایقاعها و إذابتها و شی ء من تفسیر اسماء الادویه (در باره تهیه داروها و بَدَلهای داروها)؛ که شاید ابن جزار [۵۵]
ابن جزار، احمد، الاعتماد فی الادویة المفردة، ج۱، ص۱۰۹، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۵ق، ۱۹۸۵م.
[۵۶]
ابن جزار، احمد، الاعتماد فی الادویة المفردة، ج۱، ص۱۲۵، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۵ق، ۱۹۸۵م.
و ابن سمجون [۵۷]
ابن سمجون، حامد، جامع الادویة المفردة، ج۱، ص۲۴، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۲ق، ۱۹۹۲م.
[۵۸]
ابن سمجون، حامد، جامع الادویة المفردة، ج۱، ص۱۴۵، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۲ق، ۱۹۹۲م.
در نقل آراء تیاذوق دربارۀ بدل داروها، از آن بهره برده باشند.۴) الفصول فی الطبّ، که ظاهراً خلاصه‌ای از الکنّاش وی بوده است. [۵۹]
GAS. S.
از این آثار چیزی باقی نمانده، اما برخی از حکیمان دوره اسلامی در آثار خود از تیاذوق نقل قول کرده اند. قدیم‌ترین مؤلفی که او را یاد کرده، عبداللّه بن مُسلم بن قُتَیبَه دینوری (متوفی ۲۷۶) است که بی ذکر نام کتاب، چند توصیه بهداشتی او به حجّاج بن یوسف را در کتاب عُیون الاخبار آورده است، مانند اینکه «فقط گوشت حیوانات جوان را که خوب پخته شده باشد، بخور»؛ «پس از ناهار بخواب و پس از شام راه برو، حتی صد قدم».۶ - دستورات بهداشتی و درمانیتیاذوق علاوه بر توصیه های بهداشتی، دستورهایی نیز برای درمان بعضی بیماریها داده، که رازی آن‌ها را در بعضی مجلدات الحاوی نقل کرده است. تیاذوق عقاید و آرای بهداشتی خود را در ده دستور برای حجّاج خلاصه کرده، از جمله: «تا گرسنه نشده‌ای غذا نخور؛ تا وقتی که هنوز غذایی در معده باقی است، چیزی نخور؛ از خوردن چیزهایی که دندان‌ها نمی‌توانند آن‌ها را خُرد کنند بپرهیز؛ پس از غذا بلافاصله چیزی ننوش؛ یک روز در میان استحمام کن؛ ادرار خود را نگه ندار حتی اگر سواره باشی؛ بر مقدار خون در بدن بیفزای؛ با شکم خالی آب سرد ننوش؛ قبل از خواب قضای حاجت کن.» ۷ - شاگردانتیاذوق پس از ۹۰ سال زندگی در واسط درگذشت. [۶۷]
ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (حوادث و وفیات ۸۱-۱۰۰ق)، ج۶، ص۴۷، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۱ق، ۱۹۹۰م.
[۶۸]
ابن کثیر، عمادالدین، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، ج۹، ص۷۱، بیروت، ۱۴۱۵ق، ۱۹۹۴م.
[۶۹]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۲۷۷، محقق:أحمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی، دار إحیاء التراث، بیروت، ۱۴۲۰ق، ۲۰۰۰م.
[۷۰]
ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۲م.
او شاگردانی برجسته تربیت کرد که از آن میان فرات بن شحناثا، پزشک یهودی تا زمان منصور عباسی زنده بود. [۷۱]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ص۲۵۵، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م.
۸ - شیوه پزشکیتیاذوق در تشخیص بیماری از روی نبض، خویشتن را پیرو آموزه‌های ارخیجانس (نیمۀ نخست سدۀ ۱م) می‌دانست. [۷۳]
ابو سعید بن بختیشوع، عبیدالله، رسالة فی الطب و الاحداث النفسانیة، به کوشش فلیکس کلاین فرانکه، بیروت، دارالمشرق.
[۷۴]
Klein-Franke, F, Vorlesungen über die Medizin im Islam, p۳۲, Wiesbaden, ۱۹۸۲.
توجه پزشکان و داروشناسان معتبر به اقوال او نشان از زبردستی وی دارد. [۷۵]
ثابت بن قره، الذخیرة، به کوشش ماکس مایرهوف، قاهره، ۱۹۲۸م.
[۷۸]
ابن جزار، احمد، الاعتماد فی الادویة المفردة، ص۴۰، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۵ق، ۱۹۸۵م.
[۷۹]
ابن جزار، احمد، الاعتماد فی الادویة المفردة، ص۴۷، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۵ق، ۱۹۸۵م.
[۸۰]
ابن بطلان، مختار، تقویم الصحة، ص۱۰، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، ۱۳۵۰ش.
[۸۱]
ابن بطلان، مختار، تقویم الصحة، ص۲۲، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، ۱۳۵۰ش.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون‌الانباء، محقق: الدكتور نزار رضا، دار مكتبة الحياة، بيروت. (۲) ابن بطلان، مختار، تقویم الصحة، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، ۱۳۵۰ش. (۳) ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق، ۱۲۹۱ق، ۱۸۷۴م. (۴) ابن جزار، احمد، الاعتماد فی الادویة المفردة، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۵ق، ۱۹۸۵م. (۵) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۲م. (۶) ابن سمجون، حامد، جامع الادویة المفردة، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۲ق، ۱۹۹۲م. (۷) ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، دار الكتب العلمية. (۸) ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول. (۹) ابن قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، قاهره، ۱۳۴۸ق، ۱۹۳۰م و بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۸. (۱۰) ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۱۵ق، ۱۹۹۴م. (۱۱) ابن ندیم، الفهرست، محقق: إبراهيم رمضان، دارالمعرفة، بيروت، الطبعة الثانية، ۱۴۱۷ق، ۱۹۹۷م. (۱۲) ابو سعید بن بختیشوع، عبیدالله، رسالة فی الطب و الاحداث النفسانیة، به کوشش فلیکس کلاین فرانکه، بیروت، دارالمشرق. (۱۳) ابو طالب مکی، محمد، قوت القلوب، به کوشش محمود ابراهیم محمد رضوانی، قاهره، ۱۴۲۲ق، ۲۰۰۱م. (۱۴) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل ذکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق. (۱۵) ثابت بن قره، الذخیرة، به کوشش ماکس مایرهوف، قاهره، ۱۹۲۸م. (۱۶) ثعالبی، عبدالله، ثمار القلوب، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق، ۱۹۶۵م. (۱۷) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (حوادث و وفیات ۸۱-۱۰۰ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۱ق، ۱۹۹۰م. (۱۸) رازی، محمد ابن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۹ق، ۱۹۶۱م و ۱۳۷۴ـ۱۳۹۰/ ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. (۱۹) زهیربابا، محمد، من مؤلفات ابن سینا الطبیة، دمشق، ۱۴۰۴ق، ۱۹۸۴م. (۲۰) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، محقق: أحمد الأرناؤوط و تركی مصطفى، دار إحياء التراث، بيروت، ۱۴۲۰ق، ۲۰۰۰م. (۲۱) قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م. (۲۲) Browne, EG, Arabian Medicine, Cambridge, ۱۹۶۲. (۲۳) Elgood, C, A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate, Cambridge, ۱۹۵۱. (۲۴) GAL، S. (۲۵) GAS. (۲۶) Klein-Franke, F, Vorlesungen über die Medizin im Islam, Wiesbaden, ۱۹۸۲. (۲۷) Leclerc, L, Histoire de la médecine arabe, Paris, ۱۸۷۶. (۲۸) Meyerhof, M,» Mediaeval Jewish Physician in the Near East from Arabic Sources «, ISIS, London, ۱۹۳۸, vol ۲۸. (۲۹) Pertsch, W, Die Handschriften, Verzeichnisse der königlichen Bibliothek zu Berlin, ۱۸۸۸. (۳۰) Sarton, G, Introduction to the History of Science, Baltimore, ۱۹۳۱. (۳۱) .Ullmann, M, Die Medizin im Islam, Leiden, ۱۹۷۰ Vajda, G, Index Général des mamuscrits arabes Musulmans de la Bibliothèque national de Paris, Paris, ۱۹۵۳. (۳۲) (۳۳) Wüstenfeld, F, Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher, New York, ۱۹۷۸. (۳۴) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol.۳: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca. ۴۳۰ H, Leiden ۱۹۷۰. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منابع• مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تیاذق»، شماره۶۲۲۶. • بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «تیاذق»، شماره۴۱۴۱. رده‌های این صفحه : پزشکان سده‌های میانه اسلامی | پزشکان قرن 1 (قمری) | تاریخ اسلام | تراجم | درگذشتگان سال 95 (قمری) | زادگان سال 45 (قمری) | نویسندگان عراقی قرن 1 (قمری) | نویسندگان عرب
|