جرفجرف، اردوگاه و محل استقبال از سپاه مسلمانان در نزدیکی مدینه بود. ۱ - معرفی اجمالیجرف/جرفبه معنای زمینی است که بر اثر سیلاب دچار فرورفتگی و گودی شده باشد.در اصطلاح، نام دشتی است در سه میلی (حدود شش کیلومتری) مدینه که در مسیر شام قرار دارد. بر پایه برخی گزارش‌ها، نام جرف از سخن تبع، پادشاه حمیر ، هنگام عبور از آن جا: «هذا جرف الارض» گرفته شده است. جرف منطقه‌ای حاصل خیز بوده است. وجود چاه‌های فراوان مانند جشمو جملو سقاخانه سلیمان بن عبدالملک (حک: ۹۶-۹۹ق.) در این ناحیه، این سخن را تایید می‌کند. نیز شماری از صحابه مانند عمر بن خطاب ، زبیر، [۱۶]
الطبقات، ج۳، ص۷۷.
[۱۷]
فتوح البلدان، ص۲۲، ۳۰.
عبدالرحمن بن عوف [۱۸]
الطبقات، ج۳، ص۱۰۱.
و مقداد بن اسود [۱۹]
مروج الذهب، ج۲، ص۳۳۳.
در جرف املاک فراوان داشتند. بر پایه گزارشی، مقداد در همان جا به سال ۳۳ق. درگذشت و جنازه او در بقیع به خاک پرده شد. [۲۰]
الطبقات، ج۳، ص۱۲۱.
آورده‌اند که ابوبکر ، جرف را به زبیر به اقطاع داد. [۲۳]
حجاز در صدر اسلام، ص۳۵۷.
امروزه مدینه گسترش یافته و بخشی از جرف در محدوده شهر واقع شده و بخشی از آن نیز زراعی است.۱.۱ - اهمیت سوق الجیشیجرف از آن رو که اهمیت سوق الجیشی داشت، محل استقرار سپاه مسلمانان و نیز مقر مهاجمان به مدینه بود. در نبرد احد (۳ق.) مشرکان مکه در آن جا مستقر بودند [۲۵]
آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۴۱۹.
که به قاعده، باید پس از گریز مسلمانان، از آن جا به ایشان حمله کرده باشند. در غزوه بنی لحیان [۲۶]
المغازی، ج۲، ص۵۳۵-۵۳۶.
(۶ق.) و موته (۸ق.) [۲۸]
الطبقات، ج۲، ص۱۲۸.
و شماری دیگر از غزوات [۲۹]
اسد الغابه، ج۳، ص۵۶۹.
نیز سپاه مسلمانان در آن جا اردوگاه برپا کردند. حدیث معروف منزلت: «افلا ترضیا علی ان تکون منی منزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی» در باره علی - علیه‌السّلام - پیش از عزیمت به غزوه تبوک (۹ق.) در جرف صادر شده است. [۳۰]
السیرة النبویه، ج۲، ص۱۹.
[۳۱]
تاریخ طبری، ج۳، ص۱۰۴.
بر این اساس، می‌توان گفت که اردوگاه سپاه پیامبر - صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -هنگام غزوه تبوک نیز جرف بوده است. پیامبر- صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -در واپسین لحظات عمر شریف خود، سپاهی را به فرماندهی اسامة بن زید برای نبرد با روم گسیل داشت. اسامه اردوگاه خود را در جرف نهاد و منتظر پیوستن مسلمانان شد. البته این سپاه به دلایلی اعزام نشد. [۳۳]
تاریخ طبری، ج۳، ص۱۸۶.
[۳۴]
تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۴۸۴.
اسامه بعدها در همین منطقه می‌زیسته و همان جا درگذشته است. [۳۵]
الطبقات، ج۴، ص۵۴.
۱.۲ - محل استقرار سپاه عباسیبر پایه گزارشی، سپاه عباسی به سال ۱۴۵ق. که برای سرکوب قیام محمد بن عبدالله بن حسن معروف به نفس زکیه به مدینه حمله کرده بود، در جرف مستقر شد. [۳۶]
تاریخ خلیفه، ص۲۷۱.
[۳۷]
تاریخ طبری، ج۷، ص۶۰۰.
[۳۸]
تاریخ امراء المدینه، ص۱۲۶.
۱.۳ - اردوگاه سپاه دجالدر روایتی منسوب به پیامبراکرم - صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -، دجال هنگام خروج در منطقه جرف اردو می‌زند و پرچم خود را درآن جا به اهتزاز درمی آورد. آن گاه در شهر مدینه سه زلزله رخ خواهد داد و همه منافقان به اوخواهند پیوست. [۳۹]
سبل الهدی، ج۱۰، ص۱۷۸.
نزدیک مکه نیز جایی به نام جرف وجود دارد [۴۲]
معجم البلدان، ج۲، ص۱۲۸.
که چندان مشهور نیست.۲ - فهرست منابع(۱) آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش. (۲) اسد الغابه، ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق. (۳) تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (م. ۸۰۸ق.) ، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق. (۴) تاریخ امراء المدینة المنوره، عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان. (۵) تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط (م. ۲۴۰ق.) ، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. (۶) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۷) التنبیه و الاشراف، المسعودی (م. ۳۴۵ق.) ، بیروت، دار صعب. (۸) الثقات، ابن حبان (م. ۳۵۴ق.) ، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق. (۹) حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه، آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش. (۱۰) الروض المعطار، محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م. ۹۰۰ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م. (۱۱) سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م. ۹۴۲ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. (۱۲) السیرة النبویه، ابن هشام (م. ۲۱۳ق./۲۱۸ق.) ، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. (۱۳) الصحاح، الجوهری (م. ۳۹۳ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق. (۱۴) الطبقات الکبری، ابن سعد (م. ۲۳۰ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. (۱۵) فتوح البلدان، البلاذری (م. ۲۷۹ق.) ، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م. لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق. (۱۶) مجمع البحرین، الطریحی (م. ۱۰۸۵ق.) ، به کوشش الحسینی، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۳ق. (۱۷) مراصد الاطلاع، صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. ۷۳۹ق.) ، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. (۱۸) مروج الذهب، المسعودی (م. ۳۴۶ق.) ، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق. (۱۹) المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق. (۲۰) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. (۲۱) معجم ما استعجم، عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق. (۲۲) معجم ما استعجم، عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق. (۲۳) المغازی، الواقدی (م. ۲۰۷ق.) ، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق. (۲۴) وفاء الوفاء، السمهودی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. ۳ - پانویس
۴ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«جرف». |