جزولیمحمد جزولی صوفی و فقیه قرن نهم بوده است. ۱ - معرفی جزولیجزولی، محمد، کنیه‌اش ابوعبدالله، صوفی و فقیه قرن نهم. شاخه جزولیه، از طریقت شاذلیه، به او منسوب است. نسب او در برخی منابع به صورت محمدبن سلیمان‌بن داوود بن بشر آمده [۱]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج ۷، ص ۲۵۸، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
[۲]
احمدبابابن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج ۲، ص ۵۴۵، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
ولی سرکیس [۳]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة،ج ۱، ستون ۶۹۷ قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
نسب او را محمدبن عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سلیمان ذکر کرده است. وی احتمالاً در ۸۰۶ در قبیله جزوله از طوایف بربر، در سوس مراکش به دنیا آمده است. [۴]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج ۷، ص ۲۵۸، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
۲ - سر گذشت جزولیجزولی همراه برادرش به حفظ قرآن و تحصیل فقه مالکی و عربی و حساب پرداخت. [۵]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج ۷، ص ۲۵۸ـ۲۵۹، قاهره: دارالکتاب الاسلامی،.
در ۳۵ سالگی به فاس رفت و وارد مدرسه صفارین شد. در آن زمان، در پی نزاعی بین دو گروه از قبیله او، قتلی صورت گرفت که هیچ‌کس مسئولیت آن را نپذیرفت و نزدیک بود نزاعی دیگر درگیرد. جزولی، برای جلوگیری از این امر، خود را قاتل معرفی نمود و مطابق عرفشان نفی بلد شد. وی به قصد طنجه از شهر بیرون رفت و از راه دریا به شرق مسافرت نمود و احتمالاً چهل سال در مکه، مدینه و بیت‌المقدس به سر برد. [۶]
احمدبابابن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج ۲، ص ۵۴۵، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
در مکه ازدواج کرد و به تدریس و افتا پرداخت، [۷]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج ۷، ص ۲۵۹، قاهره: دارالکتاب الاسلامی،.
سپس به مراکش بازگشت و با استفاده از کتابهای کتابخانه قرویین، کتاب دلایل الخیرات را نوشت. آنگاه وارد طریقت شاذلیه شد، خلوت گزید و چهارده سال در آن طریقت به سیروسلوک پرداخت. وی در آخرین سفرش به اَ سفی/ سفی، بندری در مغرب، پیروان بسیاری پیدا کرد، به‌گونه‌ای که حاکم شهر نگران شد و او را از شهر بیرون راند. گفته‌اند که حاکم شهر، با این گمان که جزولی خود را همان مهدی موعود خوانده است، وی را مسموم کرد. در باره تاریخ وفات او اختلاف‌نظر وجود دارد اما غالباً آن را ۸۷۰ دانسته‌اند. [۸]
احمدبابابن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج ۲، ص ۵۴۵، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۳ - بوجود آوردن طریقت جدیدجزولی را نخبه دهر و وحید عصر و احیاگر شریعت در مغرب [۹]
احمدبابابن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج ۲، ص ۵۴۵، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
و یکی از هفت ولی حامی مراکش دانسته‌اند که طریقت جدیدی به‌وجود آورد که عضویت در آن منوط به بیعت با شیخ و خواندن کتاب دلایل الخیرات با خلوص نیت است و اعمالی از قبیل صحبت با شیخ، تلقین ذکر یا حضور و همراهی در جماعت ضروری نیست. چندین شاخه دیگر از جمله عروسیه، حنظلیه و عیساویه نیز خود را به جزولی منتسب ساختند. در طریقت جزولیه، همچنانکه خود جزولی عمل می‌کرد، معمول بود که حتماً بسمله را چهارده هزار بار و دلایل الخیرات را دو بار در روز و یک بار در شب و ربع قرآن را هر شب بخوانند. [۱۰]
احمدبابابن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، ج ۲، ص ۵۴۵ـ۵۴۶، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
۴ - انتقال جسد جزولییکی از شاگردان او به‌نام عمروبن سلیمان شَیظَمی، معروف به سیاف، که پس از مرگ او ادعای پیامبری کرد، به فکر خونخواهی جزولی افتاد. وی جسد استادش را در تابوتی نهاد و پس از بیست سال آن را در منطقه حاحه، در محلی به نام افوغال، دفن نمود. سلطان ابوالعباس احمد (متوفی ۹۶۴)، ملقب به الاعرج، ۷۷ سال بعد، جسد جزولی و پدر خود، سلطان ابوعبدالله، را که در کنار مزار جزولی دفن شده بود، به مراکش منتقل ساخت و هر دو را در محلی به نام ریاض‌العروس دفن کرد. [۱۱]
محمدصغیربن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، ج۱، ص ۱۸، چاپ هو داس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط.
۵ - آثار جزولیاز میان آثار متعدد جزولی در تصوف، این عناوین تاکنون شناخته شده است: ۱) دلایل الخیرات، شامل مجموعه ادعیه و صلوات بر پیامبر اکرم، توصیف ضریح حضرت و دو قصیده، یکی قَصیدةُ البُردَةُ الشَّریفَة [۱۲]
محمد بن سلیمان جزولی، دلائل الخیرات، ج۱، ص ۲۳۴، دمشق: دارالایمان.
و دیگری قَصیدَةُ المُنفَرجَة، [۱۳]
محمد بن سلیمان جزولی، دلائل الخیرات، ج۱، ص ۲۵۲، دمشق: دارالایمان.
در حمد و ستایش خداوند و نعت و ثنای رسول اکرم. مؤلف در مقدمه کتاب، [۱۴]
محمد بن سلیمان جزولی، دلائل الخیرات، ج۱، ص ۱۸، دمشق: دارالایمان.
غرض از تصنیف آن را ثنای رسول اکرم و بیان فضائل آن حضرت ذکر کرده و برای کسب رضای خدا و محبت رسول اکرم آن را دلایل الخیرات نامیده است. حاجی‌خلیفه [۱۵]
حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۷۵۹.
این کتاب را نشانی از نشانه‌های خدا در بزرگداشت نبی‌اکرم می‌داند که آن را در شرق و غرب، به‌ویژه در سرزمین روم (قلمرو عثمانی)، می‌خوانند.
در میان نسخه‌های موجود دلایل الخیرات نسخه شیخ ابوعبداللّه محمد صغیر سهیلی، یکی از برجسته‌ترین شاگردان جزولی، معتبر است و شیخ‌محمدمهدی‌بن احمدبن علی‌بن یوسف فاسی قصوی (متوفی ۱۰۵۲) شرحی به نام مَطالِعُ المَسرّات بِجَلاءِ دَلایل الخیرات بر آن نگاشته است. [۱۶]
حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۷۵۹.
نسخه‌های دیگری از این کتاب موجود است. [۱۷]
احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ج ۳، ص ۴۵، قم ۱۴۱۴.
دلایل الخیرات چندین بار در قاهره، قسطنطنیه و در ۱۲۵۸/۱۸۴۲ در سن‌پترزبورگ چاپ شده است. [۱۸]
ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۲) حزب الفلاح، دعایی که چند نسخه خطی از آن موجود است. ۳) حزب الجزولی، نیز معروف به حزب سُبحان الدائم لایزول، که به زبان بومی و محلی مراکش نوشته شده است. منابع: (۱) احمدبابابن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹. (۲) محمد بن سلیمان جزولی، دلائل الخیرات، دمشق: دارالایمان. (۳) حاجی خلیفه. (۴) احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴. (۵) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی،. (۶) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۷) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش. (۸) محمدصغیربن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، چاپ هو داس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط. ۶ - پانویس
۷ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جزولی»، شماره۴۶۶۲. |