خردادخرداد، نام یکی از امشاسپندان، نام ششمین روز ماه و سومین ماه سال در گاه شماریهای زردشتی ایران و نام سومین ماه سال در گاه شماری هجری شمسی است. ۱ - واژگان خردادواژه خرداد از صورت اوستاییhaur vatat و [۱]
Christian Bartholomae, Altiranisches Worterbuch, Strasbourg ۱۹۰۴, repr Berlin, ۱۹۶۱.
واز دو جزء haurva به معنی تام و کامل و بی‌عیب و data به معنی قانون، [۲]
ابراهیم پورداود، فرهنگ ایران باستان، ج۱، ص۷۵.
کاربردی دیرینه در متون ایران پیش از اسلام دارد. این واژه، به صورت‌های صرفی گوناگون، در اوستا [۳]
Christian Bartholomae, Altiranisches Worterbuch, Strasbourg ۱۹۰۴, repr Berlin, ۱۹۶۱.
و متون ایرانی میانه (اعم از فارسی میانه، پهلوی و سغدی) [۴]
Henrik Samuel Nyberg, A manual of Pahlavi, Wiesbaden ۱۹۶۴،۱۹۷۴، ج۱، ص۹۷.
[۵]
Paul Horn, "Neupersische Schriftsprache", in Grundriss der iranischen philologie, ed Wilhelm Geiger and Ernst Kuhn, vol۱, Strassburg ۱۹۰۱، ج۱، ص۶۷.
[۶]
دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ج۱، ص۸۹.
[۷]
بدرالزمان قریب، فرهنگ سغدی، ج۱، ص۵۸.
دیده می‌شود. این واژه در متون سغدی و مانوی به صورت rt t، [۸]
پانویس ۸۶، Ilya Gershevitch, A grammar of Manichean Sogdian, Oxford ۱۹۵۴، ج۱، ص۱۱.
[۹]
W B Henning, "Zum soghdischen Kalender", Orientalia (۱۹۳۹) , repr, in Acta Iranica, ۱۴, Tehran and Liege ۱۹۷۷، ج۱، ص۶۳۴.
[۱۰]
بدرالزمان قریب، فرهنگ سغدی، ج۱، ص۵۸.
با اندک تغییری در متون کتابی پهلوی به صورت hwrdt [۱۱]
دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ج۱، ص۸۹.
و در متون کتیبه‌ای پهلوی به‌صورت hwld (t) /hwrd (t) [۱۲]
Philippe Gignoux, Glossaire des inscriptions Pehlevies et Parthes, London ۱۹۷۲، ج۱، ص۲۴.
[۱۳]
D Weber, Ostraca, Papyri und Pergamente, vol۳, London ۱۹۹۲، ج۳، ص۸۳.
[۱۴]
سعید عریان، راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه، ج۱، ص۲۲۵.
و در سفال‌نوشته‌های نَسا به صورت hrwtt [۱۵]
۱۶۷، IM Diakonoff and V A Livshits, Parthian economic documents form Nisa, in Corpus inscriptionum Iranicarum, part ۲: Inscriptions of the Seleucid and Parthian periods and of eastern Iran and Central Asia, vol۲: Parthian, ed D N Mackenzie, London ۲۰۰۱، ج۱، ص۱۶۵.
به‌کار رفته است. در متون دوره اسلامی این نام به صورت‌های خرداد، [۱۶]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۳۰، ۱۳۶۲ش.
خرداذ [۱۷]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۴۲، ۱۹۲۳.
[۱۸]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۷۰، ۱۹۲۳.
[۱۹]
مقدسی، ج۱، ص۴۴۰.
[۲۰]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۶۷۸.
و خرذاذ آمده است. ابوریحان بیرونی، علاوه بر صورت‌های مذکور، نام ماه خرداد را به صورت هروداد [۲۳]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۷۰، ۱۹۲۳.
و ردد [۲۴]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۴۶، ۱۹۲۳.
نیز ضبط کرده است (صورت سغدی واژه). در گویش طبری نام این ماه به صورت هَرَماه [۲۵]
محمدصادق کیا، واژه‌نامه طبری، ج۱، ص۲۱۶ـ۲۱۷.
ضبط شده است که تصحیفی از شکل خرداد به شمار می‌آید.۲ - خرداد در امشاسپندانخرداد در مقام یکی از امشاسپندان وظایف خاصی برعهده داشته است. خرداد، ششمین امشاسپند از میان هفت امشاسپند و همکارِ تیر و باد و فروردین، و فرشته موکل‌بر آبهاست. [۲۶]
بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۴۹.
به‌نوشته بیرونی، [۲۷]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۲۲۰، ۱۹۲۳.
خرداد عهده‌دار تربیت خلق و موکل بر درختان و گیاهان و رفع آلودگی از آبهاست. بنابر بندهش، [۲۸]
بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۱۶.
خرداد سَروَرِ سال‌ها و ماه‌ها و روزهاست. در متن پهلوی دیگری، به‌نام سی‌روزه، نیز به سروری خرداد بر روزهای سال اشاره شده است. [۲۹]
پژوهش در متن پهلوی سی روزه کوچک و سی روزه بزرگ، ترجمه آذرمیدخت دهدشتی، ج۱، ص۳۶.
یکی از یشتهای کوچک اوستا متعلق‌به خرداد امشاسپند است که در آن به ستایش خرداد اشاراتی شده است [۳۰]
اوستا، یشت‌ها، گزارش پورداود، بند ۱ـ۱۱.
از میان موجودات اهریمنی (دیوان)، دیو «تَریز» متضاد خرداد است. [۳۱]
بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۵۵.
[۳۲]
بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ص۸۸، ج۱، ص۱۴۸.
[۳۳]
اوستا، یشت‌ها، ج۱، توضیحات پورداود، ص۹۶، گزارش پورداود.
[۳۴]
W B Henning, "Zum soghdischen Kalender", Orientalia (۱۹۳۹) , repr, in Acta Iranica, ۱۴, Tehran and Liege ۱۹۷۷، ذیل مادّه.
در تعدادی از متون پهلوی نام خرداد به صورت جفت در کنار دیگر امشاسپند، امرداد، ذکر شده‌است. [۳۵]
بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۱۴۸.
[۳۶]
اوستا، یشت‌ها، ج۱، توضیحات پورداود، ص۹۵.
شباهت واژگانی جفت خرداد و مرداد با نام جفت اسطوره‌ایِ بابِلی، هاروت و ماروت ، باعث شده است تا درباره یکی بودن این دو جفت یا تحت تأثیر قرار گرفتن آنها از یکدیگر بحث‌هایی مطرح شود؛ اما به نظر می‌رسد یافتن منشأ مشترک دیگری برای این دو مفهوم، جز شباهت واژگانی، دشوار است (برای شباهت‌های هاروت و ماروت با جفت خرداد و مرداد رجوع کنید به اینجا). [۳۷]
W B Henning, "Zum soghdischen Kalender", Orientalia (۱۹۳۹) , repr, in Acta Iranica, ۱۴, Tehran and Liege ۱۹۷۷، ذیل «هاروت و ماروت».
۳ - خرداد در دین زردشتیخرداد یکی از روزهای ماه در گاه شماریهای رایج در ایران در دوران اشکانی و ساسانی بوده است. هم به ششمین روز هر ماه و هم به سومین ماه هر سال خرداد اطلاق می‌شده است. [۳۸]
تقویم، بخش ۴، الف: ۳ و ۴.
مهم‌ترین وقایع مذهبی زردشتی در روز خرداد از ماه فروردین (ششمین روز از ماه فروردین) که نوروز بزرگ یا نوروز کبیر نامیده می‌شود، [۳۹]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۵۳، ۱۳۶۲ش.
[۴۰]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۲۱۷، ۱۹۲۳.
[۴۱]
عبدالحی‌بن ضحاک گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۲۳۸.
[۴۲]
شهمردان‌بن ابی‌الخیر، روضة‌المنجمین، ج۱، ص۳۶.
رخ داده یا رخ خواهد داد. از جمله این‌که در این روز، جهان و نخستین انسان (کیومرث) آفریده شد و در همین روز بود که زردشت به پیامبری مبعوث گردید و این پیش‌بینی که همه رخدادهای مربوط به رستاخیز در دین زردشتی، در همین روز اتفاق می‌افتد. [۴۳]
متون پهلوی، (ترجمه، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۵.
۴ - خرداد در ایران باستاندر میان نوشته‌های دوران اسلامی نیز ابوریحان بیرونی [۴۴]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۲۱۷، ۱۹۲۳.
به مواردی از رخدادهای مربوط به روز خرداد از ماه فروردین اشاره کرده است. ایرانیان باستان چون بر آن بودند که در این روز برای ساکنان روی زمین سعادت تقسیم می‌شود، این روز را روز امید (یوم‌الرجاء) نیز می‌نامیدند. [۴۵]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۲۱۷، ۱۹۲۳.
ابوریحان بیرونی [۴۶]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۲۲۰، ۱۹۲۳.
و قزوینی [۴۷]
زکریابن محمد قزوینی، عجائب‌المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۸۰.
از جشنی به نام نیلوفر یاد کرده‌اند که در روز خرداد از ماه تیر برگزار می‌شده است.از نام خرداد به عنوان سومین ماه سال، علاوه بر گاه شماریهای رایج در ایرانِ دوره اشکانی و ساسانی، در منطقه کاپادوکیا نیز استفاده می‌شده است. [۴۸]
Theodor Benfey and Moriz AStern, Ueber die Monatsnamen einiger alter Volker insbesondere der Perser, Cappadocier, Juden und Syrer, Berlin ۱۸۳۶، ج۱، ص۹۲ـ۹۴.
در دوره‌ای طولانی در ایران پیش از اسلام، رواج دوگونه گاه شماری خورشیدی. [۴۹]
تقویم، بخش ۴، الف: ۴.
باعث شده است تا در این‌گونه گاه‌شماریها موقعیت ماه‌های سال نسبت به یکدیگر، در طول زمان تغییر کند. بر این اساس، ماه خرداد در گاهشماری وهیژکی که در قرن چهارم پیش از میلاد مقارن همین ماه در گاهشماری عرفی بود، در قرن پنجم میلادی مقارن ماه بهمن در گاهشماری عرفی (بدون کبیسه) شد. [۵۰]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۴.
[۵۱]
رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران.
۵ - خرداد در ایران پس از اسلامدر ایران پس از اسلام با استفاده از روشِ اعمالِ کبیسه به وسیله منجمان عهد ملکشاه سلجوقی، ماه خرداد به عنوان سومین ماه فصل بهار و مقارن برج جوزا قرار گرفت و تثبیت شد [۵۲]
محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، زیج ایلخانی.
[۵۳]
عبدالعلی‌بن محمد بیرجندی، شرح زیج جدید سلطانی، گ ۲۳ر.
در احکام نجوم دوره اسلامی، ماه خرداد (جوزا) از ماه‌های گرم و تر و بادی معرفی شده است. [۵۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۳۱۷، ۱۳۶۲ش.
[۵۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۴۱۴، ۱۳۶۲ش.
بر همین اساس، در شعر فارسی نیز همواره از ماه خرداد به عنوان ماه گرم یاد شده است [۵۶]
بیت ۳۹۲۳، محمدبن عبدالملک امیرمعزی، ج۱، ص۱۶۷، دیوان.
که در آن درختان به شکوفه می‌نشینند. [۵۷]
مسعود سعد سلمان، دیوان، بیت ۹، ص ۶۵۵، ج۱، ص۱۱۳، بیت ۱.
[۵۸]
بدیل‌بن علی خاقانی، دیوان، بیت ۱، ج۱، ص۳۴۸.
۶ - خرداد در احادیث شیعیبراساس آنچه در پاره‌ای احادیث شیعی ذکر شده، از نظر اختیارات روزها، وجوه چندی برای روز خرداد در نظر گرفته شده‌است. از جمله مناسب بودن این روز برای تزویج و صید و طلب روزی. [۵۹]
مجلسی، بحار الانوار، ج۵۶، ص۶۰ـ۶۱.
[۶۰]
عبدالامیر سلیم، «تطبیق روزهای ماه در فرهنگ ایرانی و احادیث اسلامی، ج۱، ص۲۶۰ـ۲۶۱.
۷ - برگزاری جشن در خرداددر ایران پیش از اسلام، در روز ششمِ خرداد ماه جشنی می‌گرفتند که خردادگان نامیده می‌شد. [۶۱]
عبدالحی‌بن ضحاک گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۲۳۸.
[۶۲]
حسن تقی‌زاده، گاهشماری در ایران قدیم، ج۱، ص۱۹۱.
از این جشن آگاهی‌های اندکی باقی مانده است. ابوریحان بیرونی [۶۳]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۱، ص۲۵۹، ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
[۶۴]
ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن‌القرون الخالیة، ج۱، ص۲۲۰، ۱۹۲۳.
اشارات کوتاهی به این جشن کرده که کمابیش گردیزی [۶۵]
عبدالحی‌بن ضحاک گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۲۳۹.
آنها را تکرار نموده است. در ماه خرداد جشن‌های دیگری نیز برگزار می‌شد، از جمله عیدالریاحین. [۶۶]
حسن تقی‌زاده، گاهشماری در ایران قدیم، ج۱، ص۱۹۱.
به‌نوشته قزوینی، [۶۷]
زکریابن محمد قزوینی، عجائب‌المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۸۰.
روز سی‌ام خرداد ماه جشن آبریزگان یا عیدالاغتسال بود؛ اما ابوریحان بیرونی [۶۸]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۱، ص۲۵۹، ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
عید اغتسال را روز سیزدهم تیرماه دانسته است. [۶۹]
عبدالحی‌بن ضحاک گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۲۳۸.
بر این اساس، نوشته قزوینی [۷۰]
زکریابن محمد قزوینی، عجائب‌المخلوقات و غرائب الموجودات، ج۱، ص۸۰.
مبنی بر قرار گرفتن آبریزگان در ماه خرداد، صحیح به نظر نمی‌رسد.۸ - فهرست منابع(۱) ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن‌القرون الخالية، چاپ ادوارد زاخاو، لايپزيگ ۱۹۲۳؛ (۲) ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلال‌الدين همائى، تهران ۱۳۶۲ش؛ (۳) ابوريحان بيرونى، كتاب القانون المسعودى، حيدرآباد، دكن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛ (۴) محمدبن عبدالملك اميرمعزى، ديوان، چاپ عباس اقبال آشتيانى، تهران ۱۳۱۸ش؛ (۵) اوستا، يشت‌ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره‌وشى، تهران ۱۳۵۶ش؛ (۶) پژوهش در متن پهلوى سى روزه كوچك و سى روزه بزرگ، ترجمه آذرميدخت دهدشتى، ] تهران [: فروهر، ۱۳۶۳ش؛ (۷) ابراهيم پورداود، فرهنگ ايران باستان، بخش ۱، تهران ۱۳۵۶ش؛ (۸) حسن تقى‌زاده، گاهشمارى در ايران قديم، تهران ۱۳۱۶ش؛ (۹) بديل‌بن على خاقانى، ديوان، چاپ ضياءالدين سجادى، تهران ۱۳۶۸ش؛ (۱۰) محمدبن محمد زَبيدى، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ج ۱۳، چاپ حسين نصار، كويت ۱۳۹۴/ ۱۹۷۴؛ (۱۱) عبدالامير سليم، «تطبيق روزهاى ماه در فرهنگ ايرانى و احاديث اسلامى، يا، سى روزه در حديث شيعه»، نشريه دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه آذرابادگان، ش ۱۱۱ (پاييز ۱۳۵۳)؛ (۱۲) شهمردان‌بن ابى‌الخير، روضة‌المنجمين، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه ملك، با مقدمه و فهرست‌ها و اصطلاحات نجومى از جليل اخوان زنجانى، تهران ۱۳۶۸ش؛ (۱۳) رضا عبداللهى، تاريخ تاريخ در ايران، تهران ۱۳۶۶ش؛ (۱۴) سعيد عريان، راهنماى كتيبه‌هاى ايرانى ميانه: پهلوى ـ پارتى، تهران ۱۳۸۲ش؛ (۱۵) محمدبن يعقوب فيروزآبادى، القاموس المحيط، چاپ يوسف الشيخ محمد بقاعى، بيروت ۲۰۰۵؛ (۱۶) بدرالزمان قريب، فرهنگ سغدى: سغدى، فارسى، انگليسى، تهران ۱۳۷۴ش؛ (۱۷) زكريابن محمد قزوينى، عجائب‌المخلوقات و غرائب الموجودات، بيروت: دارالشرق العربى، [۳] ؛ (۱۸) محمدصادق كيا، واژه‌نامه طبرى، تهران ۱۳۲۷ش؛ (۱۹) عبدالحى‌بن ضحاك گرديزى، زين‌الاخبار، چاپ عبدالحى حبيبى، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ش؛ (۲۰) متون پهلوى، (ترجمه، آوانوشت)، گردآورى جاماسب ـ آسانا، گزارش سعيد عريان، تهران: كتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران، ۱۳۷۱ش؛ (۲۱) مجلسى، بحار الانوار؛ (۲۲) مسعود سعد سلمان، ديوان، چاپ غلامرضا رشيدياسمى، تهران ۱۳۶۲ش؛ (۲۳) مقدسى؛ (۲۴) ديويد نيل مكنزى، فرهنگ كوچك زبان پهلوى، ترجمه مهشيد ميرفخرايى، تهران ۱۳۷۳ش؛ (۲۵) محمدبن محمد نصيرالدين طوسى، زيج ايلخانى، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه كيمبريج، ش Browne ۰.۲(۷)، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرة‌المعارف اسلامى؛ (۲۶) ياقوت حموى، البلدان؛ (۲۷) Christian Bartholomae, Altiranisches Worterbuch, Strasbourg ۱۹۰۴, repr. Berlin, ۱۹۶۱. (۲۸) Theodor Benfey and Moriz A.Stern, Ueber die Monatsnamen einiger alter Volker insbesondere der Perser, Cappadocier, Juden und Syrer, Berlin ۱۸۳۶. (۲۹) I.M. Diakonoff and V. A. Livshits, Parthian economic documents form Nisa, in Corpus inscriptionum Iranicarum, part ۲: Inscriptions of the Seleucid and Parthian periods and of eastern Iran and Central Asia, vol.۲: Parthian, ed. D. N. Mackenzie, London ۲۰۰۱. (۳۰) EIr. s.vv. "Harut and Marut" (by A. Shapur Shahbazi), "Hordad" (by Antonio Panaino). (۳۱) Ilya Gershevitch, A grammar of Manichean Sogdian, Oxford ۱۹۵۴. (۳۲) Philippe Gignoux, Glossaire des inscriptions Pehlevies et Parthes, London ۱۹۷۲. (۳۳) W. B. Henning, "Zum soghdischen Kalender", Orientalia (۱۹۳۹), repr, in Acta Iranica, ۱۴, Tehran and Liege ۱۹۷۷. (۳۴) Paul Horn, "Neupersische Schriftsprache", in Grundriss der iranischen philologie, ed. Wilhelm Geiger and Ernst Kuhn, vol.۱, Strassburg ۱۹۰۱. (۳۵) Henrik Samuel Nyberg, A manual of Pahlavi, Wiesbaden ۱۹۶۴-۱۹۷۴. (۳۶) D. Weber, Ostraca, Papyri und Pergamente, vol.۳, London ۱۹۹۲؛ (۳۷) بندهش، (گردآورى) فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، ۱۳۶۹ش؛ (۳۸) عبدالعلى‌بن محمد بيرجندى، شرح زيج جديد سلطانى، نسخه خطى كتابخانه ديوان هند، ش ۲۲۳۷؛ ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرداد»، شماره ۶۹۸۴. رده‌های این صفحه : ماه‌های خورشیدی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|