مثنویمثنوی، قالبی از شعر فارسی است که دارای ابیات زیادی بوده و برای سرودن داستان‌ها و مطالب طولانی کاربرد دارد. در این قالب هر بیت دارای قافیه‌ای جداگانه است و به همین دلیل به آن مثنوی (دو تا دو تا) گفته می‌شود. از بزرگ‌ترین سروده‌های ادبیات پارسی که در قالب مثنوی سروده شده‌اند، شاهنامه فردوسی است. فهرست مندرجات۲ - مزدوج ۳ - شعرهای عاشقانه ۴ - مثنوی در زبان عربی ۵ - موضوعات مثنوی ۵.۱ - داستان‌های حماسی و تاریخی ۵.۲ - داستان‌های عاشقانه ۵.۳ - اندیشه‌ها و تعلیمات عرفانی ۵.۴ - ادبیات تعلیمی و اخلاقی ۶ - وزن‌های گوناگون مثنوی ۷ - مثنوی‌سازان مشهور قدیم ۷.۱ - رودکی ۷.۲ - ابوشکور بلخی ۸ - بیان یک نکته ۹ - دیدگاه شبلی نعمانی ۱۰ - مثنوی در قرون متوالی و حاضر ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - مثنویمثنوی منسوب به مثنی (دوتا دوتا)، و در لغت به معنای دوتایی است؛ زیرا در این‌گونه شعر هر بیت دو قافیه مستقل می‌آید؛ یعنی هر دو مصراع، قافیه دارد و قافیه آن با بیت بعدی فرق می‌کند؛ بدین صورت: [۱]
انواع ادبی، شمسیا، سیروس؛ تهران، فردوس، ۱۳۸۱، چاپ نهم، ص۳۱۰ – ۳۰۹.
:------------------- آ --------------------- آ ------------------- ب --------------------- ب ------------------- ج ---------------------- ج از آن جهت که تعداد ابیات مثنوی نامحدود است و شاعر از نظر رعایت قافیه نیز در محدودیت قوالب دیگر شعری نبوده و هر بیت قافیه‌ای جداگانه دارد، بهترین قالب شعری برای داستان‌سرایی است؛ از‌این‌رو مثنوی، هم قالب حماسه و هم داستان‌های غنایی؛ همچنین قالبی مناسب برای ادبیات تعلیمی منظوم می‌باشد. صوفیه نیز برای ارائه آموزه‌های عرفانی خود از آن استفاده می‌کردند. [۲]
انواع ادبی، شمسیا، سیروس؛ تهران، فردوس، ۱۳۸۱، چاپ نهم، ص۳۰۹.
۲ - مزدوجمثنوی را مزدوج نیز می‌خوانند؛ زیرا هر بیت مستلزم دو قافیه است و در یک بیت قافیه زوج و دوتاست. [۳]
فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال الدین؛ تهران، چاپ‌خانه ستاره (مؤسسه نشر نما)، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم، ص۱۵۷ ـ ۱۵۶.
۳ - شعرهای عاشقانهدر این قالب شعری، شعرهای عاشقانه و غزل‌وار همچون نامه‌ها نیز سروده شده است. ۴ - مثنوی در زبان عربیاین قالب شعری از قالب‌های خاص فارسی است و در ادبیات عرب رواج چندانی ندارد. نوشته‌اند اول کسی که در عربی به این قالب شعر گفت، بشار بن برد (متوفی ۱۶۷ ه ق) است؛ اما امروزه از مثنوی‌های او چیزی باقی نمانده است. بعدها عبدالرحمن الرقاشی معروف به أبان لاحقی – که کلیله و دمنه را به عربی منظوم کرد - روش او را ادامه داد. ابان لاحقی در اصل ایرانی بود و ابن‌ندیم تصریح کرده است که تمایل اصلی او در شعر به قالب‌های مثنوی و مسمط بوده است. [۴]
انواع ادبی، شمسیا، سیروس؛ تهران، فردوس، ۱۳۸۱، چاپ نهم، ص۳۱۰.
۵ - موضوعات مثنوی«مثنوی از کهن‌ترین قالب‌های شعر فارسی است که تقریباً هم‌زمان با آغاز رواج شعر دری پدید آمده است. موضوعات مثنوی بیشتر حماسه، داستان، تمثیل یا حکایات اخلاقی و مضمون‌های فلسفی، دینی، عرفانی و اجتماعی بوده است که می‌توان آن را در چهار دسته تقسیم کرد: ۵.۱ - داستان‌های حماسی و تاریخیداستانهای حماسی و تاریخی؛ مانند: شاهنامه فردوسی و گرشاسب‌نامۀ اسدی طوسی. ۵.۲ - داستان‌های عاشقانهداستانهای عاشقانه؛ مانند: لیلی و مجنون و خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی. ۵.۳ - اندیشه‌ها و تعلیمات عرفانیاندیشهها و تعلیمات عرفانی؛ مانند: حدیقة الحقیقة سنایی، منطق الطیر عطار و مثنوی معنوی مولوی. ۵.۴ - ادبیات تعلیمی و اخلاقیادبیات تعلیمی و اخلاقی؛ مانند: بوستان سعدی. [۵]
فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (گزیده اصطلاحات مضامین و موضوعات ادب فارسی)؛ دانش نامۀ ادب فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱، چاپ دوم، ص۱۲۲۳.
۶ - وزن‌های گوناگون مثنویمثنوی در وزن‌های مختلف و متنوعی سروده شده است که پرکاربردترین آنها عبارت است از: ۱. فعولن فعولن فعولن فعول (یا فعل)؛ مثل: شاهنامه فردوسی، شرف‌نامه نظامی و بوستان سعدی؛ ۲. فاعلاتن فاعلاتن فاعلات (یا فاعلن)؛ مانند: منطق الطیر عطار و مثنوی معنوی مولوی؛ ۳. مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل (یا فعولن)؛ مانند: خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین فخر الدین اسعد گرگانی. [۶]
فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (گزیده اصطلاحات مضامین و موضوعات ادب فارسی)؛ دانش نامۀ ادب فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱، چاپ دوم، ص۱۲۲۳.
۷ - مثنوی‌سازان مشهور قدیم۷.۱ - رودکیاز مثنوی‌سازان مشهور قدیم، یکی رودکی است که کلیله و دمنه را در حدود سال ۳۲۵ هجری در بحر رمل مسدس محذوف مقصور (هم‌وزن مثنوی مولوی) به نظم آورده و از آن منظومه، غیر از ابیاتی پراکنده اثری نمانده است. ۷.۲ - ابوشکور بلخیابوشکور بلخی هم که عصر زندگانی او ما بین رودکی و فردوسی است. از اساتید مثنوی‌گویان قدیم بود که مثنوی به نام آفرین‌نامه نظم کرده که از آن نیز اثری غیر از ابیات متفرقه باقی نمانده است. [۷]
فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال الدین؛ تهران، چاپ‌خانه ستاره (مؤسسه نشر نما)، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم، ص۱۵۷.
۸ - بیان یک نکتهبا توجه به آنکه فارسی‌زبانان بدون فاصله پس از ظهور شعر فارسی کوشیدند تا خود را از زیر نفوذ دستورهای شاعری و بلاغی زبان عرب آزاد کنند، به همین دلیل قالب‌هایی را به کار بردند که در زبان عربی به آن توجه نمی‌کردند که مهم‌ترین این قالب‌ها مثنوی است. ۹ - دیدگاه شبلی نعمانیشبلی نعمانی، مثنوی را سودمندترین و وسیع‌ترین قالب شعر فارسی می‌داند که بهترین عرصه برای نمایش مناظر طبیعی، احساسات انسانی و واقعه‌نگاری و تخیل است. [۸]
فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (گزیده اصطلاحات مضامین و موضوعات ادب فارسی)؛ دانش نامۀ ادب فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱، چاپ دوم، ص۱۲۲۳.
۱۰ - مثنوی در قرون متوالی و حاضردر قرون متوالی شاعران برای سرودن اشعارشان از این قالب شعری استفاده کرده‌اند و در هر دوره آثاری ارزشمند را بر جای گذاشته‌اند؛ اما در قرون حاضر به دلیل حضور رمان و داستان در ادبیات فارسی، کاربرد داستانی مثنوی کمتر شده و گرایش جدی به آن دیده نمی‌شود و تنها از جمله نمونه‌های موفق آن می‌توان از شعر «عقاب» پرویز خانلری، «بت‌شکن بابل» مهدی حمیدی شیرازی و نیز مثنوی‌های هوشنگ ابتهاج نام برد. [۹]
فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (گزیده اصطلاحات مضامین و موضوعات ادب فارسی)؛ دانش نامۀ ادب فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱، چاپ دوم، ص۱۲۲۴.
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «مثنوی». رده‌های این صفحه : قالب‌های شعر فارسی
|