مرکانتیلیسممرکانتیلیسم از قرن شانزدهم تا نیمه قرن هجدهم رواج داشت و بیشترین سهم را در ایجاد خصومت و رقابت و استعمار در نظام اقتصادی سرمایه‌داری داشت. سیاست‌های اقتصادی این مکتب در رسیدن کشور به ثروت و شهرت خلاصه می‌شود، و چون تنها عامل ایجاد ثروت را تجارت می‌داند بیشترین مقرارت را در همین زمینه وضع می‌نماید. فهرست مندرجات۲ - سیر تحوّل فکری مکتب ۳ - پیشتازان این مکتب ۴ - دکترین مرکانتیلیست‌ها ۵ - مبانی اساسی مکتب سوداگری ۵.۱ - طلا و نقره منابع ثروت اقتصادی ۵.۲ - سیاست موازنه بازرگانی ۵.۳ - سیاست گمرکی و تحصیل ثروت ۵.۴ - تجزیه و تحلیل پولی ۵.۵ - نیروی کار مولد ۵.۶ - دولت مرکزی ۶ - متضررین از سیاست سوداگران ۶.۱ - کارگران ۶.۲ - کشاورزان ۶.۳ - مستعمرات ۷ - ارزیابی عقاید سوداگران ۸ - زوال مکتب سوداگری ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - مفهومشناسیمرکانتیلیسم که از آنها به‌عنوان اصحاب مکتب سوداگری نیز نام می‌برند، نحله‌ای از اقتصاددانان قرن ۱۵ تا ۱۸ میلادی بودند؛ که اساس ثروت و قدرت را به‌صورت پول، طلا و نقره می‌دانستند. از نظر آنها هر جامعه‌ای که در جمع‌آوری و اندوختن طلا و نقره خوب عمل کند، جامعه ثروتمندی تلقّی می‌گردد. [۱]
شارل، ژید، تاریخ عقاید اقتصادی، کریم سنجابی، تهران انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۰، جلد اول، ص۲.
شاید به‌کار بردن نام مکتب اقتصادی درباره این گروه از آراء چندان صحیح نباشد؛ چراکه میان صاحب‌نظران اقتصادی، اتفاق رای وجود ندارد. بهتر است عقاید این گروه را به یک "رویه سیاست اقتصادی" و مجموعه‌ای از تدابیر مختلف به‌منظور هدایت فعالیت‌های اقتصادی جهت تقویت قدرت دولت تعبیر نمود. به‌همین سبب شاید نتوان عقاید سوداگران را به‌عنوان نظرات خاص اقتصادی تلقی کرد؛ زیرا هدف آنها هدف واقعی علم اقتصاد (یعنی رفاه انسانی) نبوده؛ بلکه تحکیم مبانی قدرت دولت بوده است. مطالعه عقاید و آراء سوداگران به این دلیل اهمیت دارد که از طرفی این آراء، طی یک دوره طولانی، درخشان و بسیار مهم تاریخ، اساس سیاست دولت‌ها بوده و از طرفی دیگر، در عصر ما بار دیگر حیات و قوّاه‌ی تازه یافته است. [۲]
بدن، لوئی، تاریخ عقاید اقتصادی، هوشنگ نهاوندی، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۴۰، ص۱.
۲ - سیر تحوّل فکری مکتبتحوّلات قرون ۱۵و ۱۶، بسیار حائز اهمیت بوده است. بعد از تسلط اروپا به دریای مدیترانه و توسعه روابط بازرگانی با خاورمیانه، دوره‌ی اقتصاد بسته سپری شد. اختراع ماشین چاپ، اکتشافات امریکا و دسترسی به هندوستان از طریق آفریقا امکان توسعه فعالیت‌های اقتصادی و علاقمندی به مال و ثروت را تسریع کرد. از یک طرف، کشف سرزمین‌های جدید و معادن فلزات گران‌بها و از طرف دیگر، از نظر افکار، تغییرات مهم اخلاقی و سیاسی در اروپا به‌وقوع پیوست. رنسانس و رفرم مذهبی، نحوه فکر جامعه اروپایی را دگرگون کرد و فعالیت اقتصادی، بدون توجه به عوامل مذهبی و اخلاقی، مورد برسی قرار گرفت و علاقمندی به مادیات و گردآوری ثروت، هدف فعالیت‌های اقتصادی شد. [۳]
قدیری‌اصل، باقر، سیر‌اندیشه‌های اقتصادی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۴، ص۱۷.
این مکتب در قرن هجدهم رواج داشت و بیشترین نقش را در ایجاد خصلت خصومت، رقابت و استثمار در نظام اقتصاد سرمایه‌داری داشته است.۳ - پیشتازان این مکتبدر فرانسه: کلبر ((Colbert و ژان بدن (Jean Bodin) در انگلستان: توماس مان (Thomas man) الیزابت اول (Elisabeth۱) و کرم‌ول (Cromwell) در هلند: دلاکورت (de la court) و غیره می‌باشد که از نظریه‌پردازان و مجریان سیاست‌های اقتصادی مرکانتیلیسم هستند. [۴]
نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم، ص۴۸.
افکار اندیشمندان این مکتب را در دو قسمت می‌توان بررسی کرد: الف- یکی از عقاید سوداگران اولیه که به‌طور نسبی جایگاهی ایستا دارد و تاثیر چندانی بر توسعه اقتصادی سیاسی نداشته است. ب- افکار سوداگران ثانویه است که در تکامل علم اقتصاد و مکتب اقتصاد کلاسیک نقش‌آفرین بوده است. [۵]
دادگر، یدالله، تاریخ تحولات‌اندیشه‌های اقتصادی، قم، انتشارات دانشگاه مفید، ۱۳۸۳، چاپ اول، ص۱۸۳.
۴ - دکترین مرکانتیلیستهابهطور خلاصه می‌توان گفت که دکترین آنها دارای سه خصیصه اساسی بود: ۱. دکترین پولی، به‌منظور تحصیل طلا و نقره؛ ۲. دکترین ملّی به مقیاس کشور و به نفع دولت؛ ۳. دکترین مداخله دولت در امور اقتصادی. ۵ - مبانی اساسی مکتب سوداگریمبانی سوداگران دارای جنبه‌های مختلف و دربردارنده‌ی نکات مهم زیر است: ۵.۱ - طلا و نقره منابع ثروت اقتصادیسوداگران، طلا و نقره را بهترین شکل ثروت اقتصادی می‌دانستند و تمام قدرت خود را برای به‌دست آوردن این فلزات گران‌بها صرف می‌کردند. آنان معتقد بودند که ثروت و قدرت اقتصادی شرط لازم قدرت سیاسی برای تشکیل مستعمرات است. این موضوع سوداگران، یک دکترین پولی بود؛ به این معنی که فلزات گران‌بها به‌منزله "ثروت ملی" تلقی می‌شد و تمام فعالیت‌ها برای کسب آن تنظیم می‌شد. [۶]
تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی (از افلاطون تادوره معاصر)، تهران، نی، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۵۲.
۵.۲ - سیاست موازنه بازرگانیاین مفهوم، از مهمترین ابزار تحلیل اقتصادی است که به‌وسیله متفکران سوداگران گسترش پیدا کرد. مثبت شدن تراز تجاری که به‌نوبه خود، موجب مثبت شدن تراز پرداخت‌ها می‌شود، از دید مرکانتیلسیم منجر به جاری‌شدن طلا از کشورهای بیگانه به داخل کشور گردیده است؛ که هم‌زمان موجب ضعف مالی آن کشورها و افزایش قدرت در کشور خودی می‌شود. بر همین اساس مرکانتیلیسم بر ممنوعیت سه زمینه تاکید داشتند: ورود کالای ساخته‌شده، صدور مواد خام و مهاجرت نیروهای خارج. در مقابل، بر سه زمینه هم تاکید دارند: صدور کالای ساخته‌شده، ورود مواد خام و فراهم کردن زمینه برای جذب نیروهای متخصص به داخل کشور. [۷]
نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم، ص۴۹.
۵.۳ - سیاست گمرکی و تحصیل ثروتسوداگران عقیده داشتند که اگر کشوری قادر به تولید مواد خام در داخل نباشد، باید بدون حقوق گمرکی این مواد را از خارج وارد کند. از طرفی آنها طرفدار سیاست حمایتی از اقتصاد ملّی بودند. از این‌رو توصیه می‌کردند که دولت باید برای حمایت از تولید موادّ خام در داخل کشور بکوشد و از ورود کالا‌های لوکس به داخل کشور جلوگیری کند. در مورد ثروت نیز معتقدند که صرف نگهداری طلا در داخل کشور هیچ‌گاه ثروت اقتصادی را زیاد نمی‌کند؛ بلکه باید به‌صورت سرمایه‌گذاری مورد استفاده قرار گیرد؛ تا موجب تکاثر ثروت اقتصادی گردد. ۵.۴ - تجزیه و تحلیل پولیسوداگران از آن‌چه که بعدا نظریه مقداری پولی نامیده شد، آگاهی داشته و معتقد بودند که رشد سریع تجارت مستلزم گردش پول بیشتر در اقتصاد است. به‌عبارت دیگر بین عرضه پول و میزان فعالیت اقتصادی یک رابطه مستقیم وجود دارد. ضمنا از رابطه تغییر در میزان عرضه پول و تاثیر مستقیم آن بر سطح قیمت‌ها نیز آگاهی داشته و چنین استدلال می‌کنند که افزایش حجم پول در گردش، گاهی اوقات موجب افزایش تورّم قیمت‌ها می‌شود. ۵.۵ - نیروی کار مولدنیروی کار مولد و سیاست حقیقی سوداگران؛ تولید در نظام سوداگران از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین سوداگران بین نیروی کار مولد و غیر مولد تفکیک قائل شده و مؤکدا از دولت می‌خواستند تا به‌منظور هدایت هرچه بیشتر افراد به‌کارهای تولیدی از عرضه کارگران غیر تولیدی بکاهد. در مورد سیاست حقیقی، سوداگران رشد جمعیت و مهاجرت را تشویق می‌کردند. به این علّت که این دو عامل برای بالا بردن میزان "جمعیّت فعال" در اقتصاد موثر است. این سیاست، برای بالا بردن حجم اشتغال در موارد ضروری، جلوگیری از تورّم و تداوم سالم فعالیت‌های اقتصادی، یک "سیاست حقیقی" شناخته می‌شد. ۵.۶ - دولت مرکزیدولت مرکزی و بازرگانی داخلی و خارجی؛ سوداگران برای تنظیم امور بازرگانی طرفدار یک دولت نیرومند مرکزی بودند. آنها به صداقت افراد در بازرگانی داخلی ایمان نداشتند و برای توسعه بازرگانی، دخالت دولت را لازم می‌دانستند. به‌نظر سوداگران، دولت مرکزی وظیفه داشت که به مؤسساتی که در کار تجارت خارجی هستند، امتیازات انحصاری بدهد، برای جلوگیری از رقابت آزاد بکوشد و بالاخره کشاورزی و استخراج معادن و صنعت را با اعطای امتیازات مالی توسعه ببخشد. [۸]
تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی (از افلاطون تادوره معاصر)، تهران، نی، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۵۵.
۶ - متضررین از سیاست سوداگرانمتضررین از سیاست سوداگران بدین شرح هست: ۶.۱ - کارگرانکارگران در دوره ملوک‌الطوایفی وضع اجتماعی خاص داشتند. اگرچه موقعیّت پستی را دارا بودند، ولی حقوق آنان با وظایفشان مرتبط بود. امّا در شروع دوره جدید روزبهروز وضع آنها بیشتر به‌صورت وسایل ساده‌ای جهت تولید ثروت و به‌منظور ایجاد منفعت برای سایرین مبدل گردید. ثروت یک ملت با رفاه و آسایش مردم آن دارای یک مفهوم نبود. افزایش جمعیت که باعث زیاد شدن نیروی کار می‌گردید مورد تشویق قرار گرفت. بروز بیکاری مانعی نداشت و حتی مطلوب بود زیرا باعث پایین آمدن مزدها می‌گردید. ۶.۲ - کشاورزاندر آن روز‌ها مفهوم کشاورزی بیشتر به شغل مالکین و بهره‌برداران اطلاق می‌گردید تا به شغل کارگران کشاورزی. اهمیت آن نسبت به صنعت در درجه دوم قرار داشت و کشاورزان طبقه‌ای بودند که باید مواد غذائی را حتی‌الامکان ارزان تهیه کنند، تا اینکه حقوق کارگران پائین و مواد اولیه برای صنعت ارزان باشد. مالکین املاک مزروعی و کشاورزان مجبور بودند مواد مورد احتیاج خود را به قیمت‌های گران خریداری کنند؛ ولی محصولات خود را به‌قیمت‌های ارزان بفروشند. کسانی که در نتیجه این اقدام مجبور به ترک اراضی زراعتی شده بودند، به شهر هجوم می‌آوردند و باعث ارزانی و فراوانی کارگران می‌شدند. ۶.۳ - مستعمراتاز مستعمرات برای منافع کشورهای دارای مستعمره بهره‌برداری می‌شد. برده‌کردن سیاهان، ابتدا در ممالک هند غربی شروع شد و از آن‌جا به آمریکای شمالی و جنوبی توسعه یافت. البته سوداگران از تمام جهات به‌ضرر مستعمرات نبود؛ بلکه در بعضی از محصولات در بعضی از کشورها از دولت کمک‌هایی دریافت می‌داشتند. [۹]
جورج، ساول، تاریخ بزرگترین علمای اقتصاد، حسین پیرنیا، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۳۳، ص۳۲.
۷ - ارزیابی عقاید سوداگران۱. سوداگران تجزیه و تحلیل خود را همواره برحسب متغیرهای پولی محض ابراز می‌داشتند. اما این متغیّرهای پولی، با متغیرهای واقعی که سوداگران قادر به درک ماهیّت آنها نبودند، در ارتباط بود. سوداگران درک نکردند که دلیل اینکه افزایش عرضه پول با کاهش نرخ بهره روبرو می‌شود، صرفا به‌علت افزایش ذخایر پولی نیست؛ بلکه به‌علت افزایش درآمد واقعی است. [۱۰]
تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی (از افلاطون تادوره معاصر)، تهران، نی، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۶۰.
۲. در فرایند اولیه رنسانس، اقتصاد بسته، آرام آرام جای خود را به نوعی اقتصاد سرمایه‌داری مبتنی بر بازرگانی داد. ۳. می‌توان نتیجه گرفت که سرمایه‌داری مبتنی بر سوداگرایی: اولا) برای شاهان، تجّار و دلالان حرفه‌ای مفید، ولی برای توده ضعیف مشکل‌ساز بود. ثانیا) افزایش گردش پول و گسترش بانک‌داری را به‌دنبال داشت. ثالثا) باعث شد اقتصاد خوداتکای قدیم، به اقتصاد مبتنی بر بازار تبدیل شود. رابعا) سوداگرایان درک می‌کردند، که افزایش حجم پول، نرخ بهره را کاهش می‌دهد و باعث گسترش کسب و کار خواهد شد. ۸ - زوال مکتب سوداگریدر طول قرن هجدهم، اجرای عقاید سوداگران به سوء استفاده‌ها و بروز مشکلات روزافزونی منتهی گردید؛ زیرا این عقاید، که برای زمان تشکیل، تکوین و استقرار ملّت‌ها مناسب بود و شدیدا تحت تاثیر فلاسفه و اخلاقیون قرار داشت، هماهنگ به‌نظر نمی‌رسید. این مشکلات از این قرار بودند: ۱) موضوع تامین تعادل مثبت بازرگانی خارجی، روزبهروز مشکلات بیشتری به‌وجود می‌آورد؛ ۲) قاچاق در مستعمرات، روزبهروز رونق بیشتری می‌یافت و بنیان "میثاق مستعمراتی" و اصول ناشی از آن هر روز متزلزل‌تر می‌شد؛ ۳) نتیجه‌ی دیگر سوء میثاق مستعمراتی واداشتن مهاجرین مستعمره‌ها نسبت به‌شورش و طغیان بر ضد میهن خود بود؛ ۴) مفاسد و معایب اجرای اصول صنفی، اندک‌اندک بر همه آشکار شد و کار به انحصار کامل و جلوگیری از هرگونه پیشرفت و ترقّی و تغییر انجامید؛ ۵) جنبه غیرانسانی مجموعه تدابیر اقتصادی، که تنها هدف آن، تامین قدرت و ازدیاد ثروت بود، روزبهروز آشکارتر می‌شد. استمرار و اصرار دولت در جلوگیری از افزایش قیمت گندم و میزان دستمردها، باعث فقر و فاقه کشاورزان و کارگران شد. دولت مایل بود هم قیمت گندم به‌نحو غیر متعارفی ارزان باشد و هم کشاورزان را به کشت آن وادار نموده و از تبدیل و زرع گندم به سایر انواع کشت و زرع به‌شدّت جلوگیری می‌کرد. از طرف دیگر فروش غلات نیز در موارد استثنائی آزاد نبود و وجود همین استثنائات، باعث تبعیض و نارضایتی مردم گردید. [۱۱]
تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی (از افلاطون تادوره معاصر)، تهران، نی، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۶۲.
۹ - پانویس
۱۰ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «مرکانتیلیسم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۲/۱۵. رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه
|