پیرعلمدارپیرعلمدار، از برجهای آرامگاهی معروف قرن پنجم، در شرق دامغان است. ۱ - معرفی پیرعلمدارپیرعلمدار در گذشته در کنار راه ری به بسطام و نیشابور قرار داشت. فریزر که در ۱۲۳۶/۱۸۲۱ از این محل دیدار کرده به این بنا اشاره کرده، ولی تکیه اصلی او بر مسجد مجاور برج است. در ۱۲۷۴/۱۸۵۸ خانیکوف از این بنا دیدن کرده و به شرح آن پرداخته است. ۱.۱ - مشخصات معماری برج پیرعلمداربرج پیرعلمدار، برج آرامگاهی بدون سردابه ای است که نقشه (پلان) آن در داخل و خارج دایره، قطر داخلی آن ۷۰/۴ و قطر خارجی ۴۰/۶ و بلندی برج ۵/۱۲متر است. آجرچینی نمای اصلی تا ارتفاع ۷۰/۵ متری به صورت ساده انجام گرفته و از این ارتفاع به بعد با نوارهای هشتگانه ای زینت یافته است. ورودی برج به طرف مسجدی قرار دارد که کمتر از یک قرن بعد در کنار برج برپا شده است. ابعاد این ورودی ۸۰/۰ در ۵۰/۱ متر است که در وسط بخش آجرچینی ساده بدنه برج جاسازی شده است. برای جلوه بخشیدن به ورودی، آن را درون درگاهی با قوس تیزه دار قرار داده‌اند که پایه های قوس بر روی دو ستونچه تزیینی پیل پا مانند قرار دارد. قابی مستطیل، به بلندی ۹۰/۲ و عرض ۰۲/۲ متر، درگاهی تزیینی را دربر گرفته است. ۱.۲ - تزیینات برج پیرعلمدارتزیینات میان نعل درگاه ورودی تا زیر تیزه قوس عبارت است از یک کتیبه گچبری که در میان دو نوار کم عرض زنجیره‌ای، شامل مربعهایی که از گوشه‌ها به هم متصل‌اند، و دو نوار مشبک با طرح اسلیمی وار قرار گرفته است. پشت بغلهای قوس سردر نیز دارای تزییناتی در مایه ستاره‌های شانزده پر است. تزیینات بالای برج وزیر گنبد با هنرمندی خاصی در پنج نوار بسیارکم عرض و سه دوره پهن انجام گرفته است. کتیبه زیبای کوفی برج در وسط دونوار پهن تزیینی در مایه کارِ گره قرار دارد که جلوه ای چشمگیر به بنا بخشیده است. بخشی از این کتیبه و تاریخ آن را نخستین بار خانیکوف خواند. ۱.۳ - تزیینات نوشته کوفی کتیبهنوشته کوفی کتیبه از تزیینات زیبایی برخوردار است. در ساقه حرفهایی چون الف و لام، گره‌هایی به گونه های مختلف اجرا شده و طرحهایی به شکل گلابی در آن به کار رفته است که جنبه ای استثنایی به آن می‌بخشد. کشیدگی حرفهای این کتیبه در مقایسه با کتیبه های همزمان، چون رادکان غربی، در حد اعلای افراط است. زمینه نوشته های این کتیبه کاملاً صاف و بدون تزیین است. ۱.۴ - استواری گنبد فراز برجبرای استواری گنبد فراز برج، آجرها در چند رج پیش نشسته‌اند و دورتادور قرنیزی ایجاد شده تا از چکیدنِ باران بر روی تزیینات کتیبه جلوگیری کند. گنبد در مایه گنبدهای رُک و شلجمی شکل اجرا شده است. برای راه یافتن به داخل برج باید از سه پله پایین رفت. برروی دیوار درونی، در بلندی ۵۰/۳ متری، یکی از زیباترین نوارهای کتیبه‌ای قرآنی به تاریخ ۴۱۷ وجود دارد که متن آن نقاشی شده است و هشتاد سانتیمتر عرض دارد. فضای داخل آرامگاه حالت وهم انگیزی القا می‌کند که باکاربرد بنا تناسب دارد. اندازه آجرهای به کار رفته در برج ۵ در ۲۴ در ۲۴ سانتیمتر است. برج، ایوانی مقرنس با کتیبه‌ای از گچبری داشته که تنها بخشی از آن به جای مانده است. [۱]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۳، ص۲۷۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
۱.۵ - آرامگاه محمدبن ابراهیمبه نوشته برخی منابع، این بنا آرامگاه محمدبن ابراهیم، پدر ابوحربِ بختیار، ممدوح منوچهری [۲]
احمدبن قوص منوچهری، دیوان، ص ۲۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش.
[۳]
احمدبن قوص منوچهری، دیوان، ص ۱۱۴، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش.
[۴]
احمدبن قوص منوچهری، دیوان، ص ۱۶۹، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش.
و سپس حاکم ایالت قومس از سوی منوچهر فلک المعالی، شاه زیاری، بوده است. [۵]
دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: بناهای آرامگاهی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، ج۱، ص۳۷۷، ۱۳۷۶.
این بنا به شماره ۷۹ در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است. بقعه‌ها و آرامگاه‌های دیگری نیز با همین نام در ایران وجود دارد. [۶]
محمدعلی مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ج۱، ص۱۲۲، (۱۳۵۶ش).
[۷]
دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: بناهای آرامگاهی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، ج۱، ص۴۳۱، ۱۳۷۶.
۲ - فهرست منابع(۱) علاوه براطلاعات شخصی مؤلف. (۲) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش. (۳) دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: بناهای آرامگاهی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، ۱۳۷۶. (۴) محمدعلی مخلصی، آثار تاریخی سمنان، (۱۳۵۶ش). (۵) احمدبن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پیرعلمدار»، شماره۲۹۳۷. |