آثارالبلاد و اخبارالعباد

این کتاب با اتکا به مشاهدات و تجربیات نویسنده نوشته شده‌است و به‌طور مفصل به تشریح اطلاعات مربوط به شهرها و روستاهای مختلف در اقلیم‌های هفت‌گانه جهان پرداخته‌است. در این کتاب، ضمن معرفی قبیله‌های مختلف ساکن در شهرها و آبادی‌ها، کیفیت روابط اجتماعی و اخلاقی و حتی نوع غذا، پوشش و خانه‌سازی در شهرهای مختلف تشریح شده‌است. در مورد هر شهر، ذکری از افراد مشهور اهل آن شهر به میان آمده است و علاوه بر این به اقتضای موضوع، راجع به نوزده تن از شاعران آن روزگار ازجمله فردوسی، خیام، انوری، سنایی و ناصرخسرو اطلاعاتی ارایه شده‌است. این کتاب مشتمل بر سه مقدمه و هفت فصل است که در هر یک از فصول به یکی از اقلیم‌های هفت‌گانه پرداخته شده‌است.

مقدمۀ اول در مورد نیاز وجود شهرها و آبادی‌هاست. نویسنده در این مقدمه با اشاره به این که انسان موجودی گروه‌زی است، لذا انفرادی و بدون حضور در اجتماع نمی‌تواند زیست کند. نیاز به زندگی گروهی و ایمن ماندن از گزند جانوران باعث شده است که انسان برای زندگی در شهر، به افزارسازی و ساختمان سازی روی بیاورد.

مقدمۀ دوم درباره خواص بلاد است و از دو فصل تشکیل شده است. نویسنده در فصل اول از مقدمۀ دوم به بررسی تاثیر بلاد در ساکنان آن می پردازد و معتقد است منتهاالیه خاور، باختر و جنوب جهان بسیار گرو و منتهاالیه شمال آن بسیار سرد و غیر قابل زیست است یا دست کم زیستن در این نقاط با مشقت بسیار زیادی همراه است. وی قسمت‌های قابل سکونت زمین را میانه‌های اقلیم سوم و چهارم و پنجم عنوان می‌کند و زندگی در خارج از این محدوده‌ها را جانکاه توصیف می کند. نویسنده در این بخش از کتاب به اثرات آب و هوا در پرورش طبع انسان نیز می پردازد. در فصل دوم از مقدمۀ دوم، به اثرات آب و هوای اقلیم‌ها به معادن، گیاهان و جانداران منطقه پرداخته شده‌است.

نویسنده در مقدمۀ سوم، کره زمین را به چهار ربع تقسیم کرده و ربع شمالی آن را ربع مسکون نامیده‌است که قابل سکونت توسط بشر است. او ربع مسکون را به هفت قسمت تقسیم کرده و هر قسمت را یک اقلیم خوانده‌است. در مقدمۀ سوم، نقشه‌ای از اقلیم‌های زمین نیز ارائه شده‌است.

نویسنده در فصول بعدی، در هر فصل به یکی از این اقلیم‌ها می‌پردازد و بلاد آن را به ترتیب حروف الفبا برمی‌شمارد. این بلاد شامل نواحی، سرزمین‌ها، مناطق جغرافیایی، کشورها، استان‌ها، شهرها، شهرک‌ها، روستاها، کوه‌ها، جزیره‌ها، دژها، ساختمان‌ها و آثار تاریخی می‌شود. برخی از نقاطی که قزوینی در کتاب خود نام می‌برد، مناطقی تخیلی و افسانه‌ای است؛ مانند جزیره زنان در چین. اطلاعاتی که در باره هر یک از این بلاد آمده‌است، اطلاعات بسیار وسیعی است اما قضاوت نویسنده در مورد مردمان هر منطقه، بر مبنای قضاوت و تجربه شخصیِ او است.

این کتاب نخست توسط شخصی به نام محمد مراد بن عبدالرحمان در قرن ۱۱ به فارسی برگردانده شده است. این ترجمه توسط دکتر شاهمرادی تصحیح شده و از سوی دانشگاه تهران در سال ۱۳۷۱ انتشار یافته است. در دوره محمد شاه یا ناصرالدین شاه توسط یکی از برادران محمد شاه به نام جهانگیر میرزا (پسر سوم عباس میرزا که بعدها به دستور محمد شاه قاجار کور شد) به فارسی برای بار دوم برگردانده شد و به دلخواه مترجم مطالبی از آن کاسته یا به آن افزوده گردید.

این کتاب برای اولین بار در سال ۱۸۴۸ میلادی به همراه کتاب عجایب المخلوقات، اثر دیگر قزوینی، در گوتینگن آلمان چاپ شد. در سال ۱۹۶۰ میلادی نسخه چاپی دیگری از این کتاب در لبنان منتشر شد.

بعدها و در دوره معاصر به قلم میرهاشم محدث مجدداً تصحیح و تکمیل شد و توسط انتشارات امیرکبیر در ۷۸۰ صفحه (ISBN 964-00-0059-0) به چاپ رسید. این کتاب از کتب مرجع در خصوص جغرافیای انسانی و طبیعی ۷۰۰ سال قبل دنیای شناخته شده محسوب می‌گردد.

• آثارالبلاد و اخبار العباد. انتشارات امیر کبیر. چاپ اول. ۱۳۷۳
• القزوینی، زکریا، محمد، آثار البلاد و أخبار العباد دار بیروت للطباعة والنشر: بیروت، لبنان، چاب هفتم، انتشار سال ۱۹۸۴ میلادی. (به عربی).