جاویدان خرد

این کتاب آداب و رسوم، امثال و حکم، پند و اندرز ملل ایرانی، هندی و عرب را با مطالب و لطایف ادبی آمیخته و آن را در چهار بخش و یک خاتمه به ترتیب زیر تنظیم و ارائه نموده‌است:

• مقدمه
• جاویدان خرد
• حکم و آداب پارسیان باستانی
• حکم و آداب هندیان
• حکم و آداب عرب
• حکم و آداب روم

در مورد کشف کتاب جاویدان خرد، جاحظ به نقل از «واقدی» چنین آورده است:

مردی به نام «ذوبان»، از حکمای ایرانی ساکن شهر کابل بود. ذوبان از وجود کتاب جاویدان خرد در خزاین ایوان مدائن مطّلع بوده. روزی بنابر وقایعی، او در خدمت «مأمون» خلیفه عباسی عملی مستحق پاداش را مرتکب می‌شود؛ لذا در هنگامی که مأمون از او می‌خواهد تا طلب پاداشی نماید، ذوبان از او کتاب جاویدان خرد را طلب می‌نماید. پس هیئتی به مداین گسیل یافته و به دستور خلیفه و به راهنمایی ذوبان، کتاب را که صدبرگ داشته و در جعبه‌ای زیر خاک مدفون بود، بیرون آوردند. ذوبان آن را مجموعه‌ای از حکمت باستان وصف کرده که «گنجور وزیر ایران‌شهر» از حکمت باستان گردآورده بوده‌است. ذوبان کتاب را مطالعه و بسیار به آن به عنوان میراث باستانی نیاکان، علاقمند بود. چندی بعد به خواهش «حسن بن سهل نویختی» (برادر فضل بن سهل که خود ایرانی نژاد و در دربار عباسیان خدمت می‌کرد)، هر روز یک برگ از این کتاب را از ذوبان به امانت گرفته، از پهلوی به عربی ترجمه می‌کرد. لیکن ذوبان تنها سی برگ از صد برگ را به او داد و صلاح ندید تا باقی برگ‌ها به دست نامحرمان عرب بیوفتد.

به زودی این سی برگ به دست ابو علی مسکویه، دانشمند و مورخ بزرگ ایرانی رسیده و ابن مسکویه آن را در کنار پندها و حکمت‌های عربی و هندی و رومی، در قالب کتاب حاضر، نگاشته و به یادگار می‌گذارد. ابن مسکویه در بخش مربوط به حکمت ایرانیان علاوه بر پندهای هوشنگ، از پندهای آذرباد، بزرگمهر، انوشیروان، جمشید و… نیز استفاده شده و در بخش حکمت عرب و روم از نصایح علی، لقمان، ارسطو، افلاطون و… استفاده کرده‌است.

• خرد جاویدان

• تقی الدین شوشتری|سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی
• نگاهی دیگر به الحکمةالخالده|پایگاه مجلات تخصصی نور
• ابوعلی مسکویه|سایت اعلام طهور
• جاودان خرد|مؤسسهٔ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک گیل