استان

استان بازمانده از ایرانی باستان -abi+stāna* است که مرکب از پیشوند -abi و -stāna* که مشتق از ریشهٔ -stā به معنی «ایستادن» است. در فارسی میانه awestām و در فارسی نو ustān گشته‌است.

استان با واژه‌های آلمانی Staat، انگلیسی state، ایسپانیایی Estado، فرانسوی État هم ریشه و با Province در انگلیسی، Provinz در آلمانی و Province در فرانسوی هم‌معنی است.

در زمان دولت ساسانی، سرزمین یا ایالت برای تقسیم‌بندی‌های فراتر از استان و شهرستان استفاده می‌شده و اداره یک سرزمین یا ایالت منطقه بر اساس یک ساتراپ یا مرزبان فرستاده شده توسط شاه بوده‌است. همچنین بنابر حکم شاه، بر اساس مصالح، وقت حکمرانی آنان مشخص می‌شده‌است. در زمان حکومت رضا شاه پهلوی، در دی‌ماه ۱۳۱۶ خورشیدی دو قانون خاص به تصویب رسید و با تجدید سازمان اداری کشور، ایالات پیشین ایران جای خود را به استان‌ها داد. استان‌ها به شهرستانها و شهرستانها به بخش‌ها و دهستان‌ها تقسیم شدند. هر استان، استاندار خود و هر شهرستان، فرماندار خود را داشت و این دو مدیر مستقیماً به وسیله شخص شاه گمارده می‌شدند. با وجود تغییرات جزئی فراوانی که از آن زمان تاکنون در تقسیمات کشور صورت گرفته، اساس تقسیمات کشوری هم چنان قانون ۱۳۱۶ است.

در حال حاضر استاندار از سوی وزیر کشور انتخاب می‌شود و فرمانداران و بخشداران استان خود را انتخاب می‌کند، هم‌چنین دهستان از این واحدها حذف گردیده و تعداد استان‌های کشور به ۳۱ استان رسیده‌است.

در زمان ساسانیان، استاندار احتمالاً همچون مرزبانان و ساتراپ‌ها قوای نظامی منطقه را نیز در اختیار داشته‌است. نظام‌های سیاسی بر مبنای شکل‌گیری خود به دو دسته فدرال و حکومت‌های مرکز گرا تقسیم می‌شوند. کشورهایی مانند ایالات متحده، کانادا، آلمان، اسپانیا، سوئیس و هند از جمله کشورهای تشکیل‌شده از دولت‌های جدا از هم هستند که دولت‌های قدیم که تحت نام جدید متحد شده‌اند، همچنان بخشی از اختیار خود را تحت نام ایالت فدرالی حفظ کرده‌اند.

استان در کشورهای غیر فدرال و ایالت در کشورهای فدرال جزو تقسیمات کشوری هستند. قدرت استان به مراتب کمتر از قدرت ایالت می‌باشد. استان زیر نظر وزارت کشور اداره می‌شود و وزیر کشور برای هر استان، استاندار که مسئول اجرای قوانین می‌باشد را منصوب می‌کند. استاندار نیز برای تقسیمات داخلی استان (شهرستان) برای هر شهرستان فرماندار انتخاب می‌کند. در اصل تمام قدرت استانها زیر نظر مستقیم دولت می‌باشد و قدرت خود را از دولت می‌گیرند. البته هر استان بنا به شرایط جغرافیایی، قومی قبیله‌ای، فرهنگی اختیارات اندکی دارد. اما در مقابل در ایالت دو قانون وجود دارد. اول قانون کشور است که هر ایالت باید از آن تبعیت کند و دوم قانون خود آن ایالت است که می‌تواند با قوانین ایالت دیگری در همان کشور کاملاً متفاوت باشد. حدود اختیارات داده شده به ایالت مشابه اختیارات یک کشور مستقل اما اندکی کمتر است. می‌توان گفت ساختار دولت در کشورهای فدرال بین دولت مرکزی و ایالت‌های موجود در کشور تقسیم شده‌است.

مکان هایی با پسوند ـستان در گذشته بخشی از ایران زمین بوده است. ـستاندار یا استاندار عنوانی اداری بود که حاکمان استان در زمان امپراتوری ساسانی در ایران از آن استفاده می کردند. از جمله استان های بزرگی که از ایران جدا شده اند میتوان به: افغان‌ستان، تاجیک‌ستان، پاک‌ستان، ازبک‌ستان و قرقیز‌ستان اشاره کرد.

• فهرست استان‌های کشورها
• استان‌های ایران بر حسب مساحت
• فهرست بخش‌های ایران
• فهرست دهستان‌های ایران
• فهرست روستاهای ایران
• راهداری
• ایالت

• مرشدی‌زاده، علی، (روشنفکران آذری و هویت ملی و قومی) تهران، نشر مرکز، ۱۳۸۰ خ. ص۱۷۷.