ایل تکه

کثرت جمعیت ایل تکه، آنان را قادر ساخته بود که بر اغلب طوایف هم جوار خود غلبه یابند و اراضی آنان را تصاحب کنند، به ویژه که اراضی خود آنان برای تغذیه اهالی و احشامشان کافی نبود. پراکنده شدن طوایف تکه در نواحی ترکمنستان، موجب توسعه سازمان سیاسی داخلی و حکومت سرداران تکه در سرزمینهای تکه‌نشین و استقلال نسبی آنان از خانات خیوه و بخارا و دولت ایران شد و قطع برخی مناسبات تجاری میان استرآباد و کراسنوودسک و خیوه و بخارا را به دنبال داشت. بعضی از پژوهشگران به حضور تکه‌ها در نواحی بین بلخان کوه و دُرون در قرن چهارم اشاره کرده‌اند. به گمان وامبری اینان احتمالاً در عصر چنگیز یا تیمور به این نواحی آمده‌اند. تکه‌ها در ۱۰۴۹ و ۱۱۱۲ به سبب حمله قبایل قالموق (قلماق یا کالموک) به نواحی جنوبی گریختند و در همین زمان هاست که نام ایل تکه در منابع فارسی به میان آمده‌است.

ایل تکه در عصر صفویه از ترکمنهای صایِن خانی به‌شمار می‌آمدند. نام طوایف تکه عمدتاً در حوادث سال‌های اول سلطنت شاه سلطان حسین صفوی به میان آمده‌است. در ۱۱۰۶ به دستور او صدها سوار از ترکمن‌ها از جمله تکه‌ها، به فرماندهی ولی محمدخان، پسر حمزه سلطان چنگیزی، عازم فتح خوارزم شدند؛ ولی محمدخان پس از چند صباحی حکومت در خوارزم، در جنگ با ازبکان آرال شکست خورد و با کمک پیرْنَظر، آتالیق (شیخ) طوایف تکه و صایِن خانی به تجن گریخت. در حملات شیرغازی خان ازبک به خراسان در ۱۱۲۹، گروه‌هایی از طوایف تکه شرکت داشتند. نادرشاه افشار صدها خانوار از چادرنشینان تکه را که در حوالی نسا پراکنده بودند، به درخواست مردم نسا، کُشت و اسیران تکه را به مردم نسا سپرد.

در ۱۱۵۵ نصراللّه میرزا، پسر نادر، تمام طوایف تکه و یموت ساکن خوارزم را به خراسان تبعید کرد. در ۱۲۷۲ که سلطان مرادمیرزا حسام السلطنه حاکم خراسان شد، تکه‌ها به مرو کوچیدند. در ۱۲۷۴، ۲۴ تن از رؤسای ایل تکه که برای خوشامدگویی به حسام السلطنه به مشهد رفته بودند، بازداشت شدند. ترکمنهای ساروق از حسام السلطنه پشتیبانی کردند و تکه‌ها تصمیم گرفتند که آنان را از مرو اخراج کنند. این دوره‌ها، به اقتضای زندگی چادرنشینی ایل تکه و مطامع خانهای ترک و کرد شمال خراسان، که می‌خواستند اراضی تکه‌ها را بگیرند، و سودجوییها و قدرت نماییهای حکام خراسان، همیشه کوتاه بود.

طوایف تکه ساکن آخال و مرو، در دورهٔ محمدشاه و ناصرالدین شاه منشأ بعضی حوادث مهم بودند. اینان با حسن خانِ سالارْبار، حاکم شورشی خراسان، متحد شدند. در ۱۲۷۱ طوایف تکه سرخس مانع پیشروی محمدامین خان، حاکم خیوه، در خراسان شدند و سرانجام او را کشتند. در ۱۲۷۷ طوایف تکه ساکن در سرخس و تجن و مرو به رهبری قوشیدخان، لشکر حمزه میرزا حشمت الدوله حاکم خراسان، را درهم شکستند. این شکست یکی از مهم‌ترین حوادث نظامی ایران در دوره ناصرالدین شاه بود.

طوایف تکه از ۱۲۹۱ تا ۱۲۹۸ بارها با روسها جنگیدند: در دوره اول، طوایف تکه به رهبری تیکمه سردار بر قوای ژنرال لوماکین در جنگ گوک تپه پیروز شدند، و در دوره دوم در ۱۲۹۸ ارتش روسیه به فرماندهی ژنرال اسکوبلف در جنگ گوک تپه پیروز شد. دولت ایران که از رویارویی با دولت روسیه عاجز بود، پس از این جنگ با امضای قرارداد مرزی آخال، بخش بزرگی از خاک خود را به روسیه واگذار کرد در خلال جنگ جهانی اول شکست‌های سنگین ارتش روسیه، که با نابودی بسیاری از مردان تکه همراه بود، و کوشش‌های پنهانی دولت عثمانی برای جذب طوایف ترکمن، تکه‌ها را به شورش ضد دولت روسیه سوق داد. پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه، اغلب طوایف تکه، به رهبری کسانی چون سرهنگ ارازخان که از افسران ارتش روسیه تزاری بود، به مخالفان انقلاب روسیه پیوستند و با حمایت‌های ارتش انگلیس تا چند سال مانع از استقرار دولت شوروی در نواحی ترکمن‌نشین شدند.

امروزه غالب ترکمنهای تکه در جمهوری ترکمنستان سکونت دارند. گروه‌هایی از اینان نیز در شمال خراسان، از جمله در جَرگَلان بجنورد، ساکن‌اند.

• ترکمن‌ها
• ترکمن‌های خراسان
• ترکمن‌صحرا
• ترکمن‌های ایران
• ترک‌های ایران
• نخورلی
• گوکلان
• یموت

• تفصیل احوال تراکمه، در گرگان نامه، به کوشش مسیح ذبیحی، چاپ ایرج افشار، تهران: بابک، ۱۳۶۳ش
• سراج الدین بن عبدالرئوف، تحف اهل بخارا، تهران ۱۳۶۹ش
• عبداللّه بن مصطفی قلی قره گزلو همدانی، دیار ترکمن، چاپ حسین صمدی، قائم شهر ۱۳۷۱ش
• میرزاابراهیم، سفرنامة استرآباد و مازندران و گیلان و…، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۵۵ش
• محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ، چاپ جهانگیر قائم مقامی، تهران ۱۳۳۷ش
• محمدخلیل بن داود مرعشی، مجمع التواریخ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش
• محمدکاظم مروی، عالم آرای نادری، چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۶۴ش
• ماریانا روبنوونا آرونووا و کلارا زارمایروونا اشرفیان، دولت نادرشاه افشار، ترجمة حمید امین، تهران ۱۳۵۶ش
• اراز محمد سارلی، تاریخ ترکمنستان، تهران ۱۳۷۳–۱۳۷۸ش
• حسینقلی مقصودلو، مخابرات استراباد، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۶۳ش
• اسماعیل میرپنجه، خاطرات اسارت: روزنامة سفر خوارزم و خیوه، چاپ صفاءالدین تبرّائیان، تهران ۱۳۷۰ش
• میرزا ابوطالب بن میرزابیک موسوی فندرسکی، «بیان چگونگی تسخیر کل ولایت اورگنج یعنی خوارزم، به رزم. چاپ محمدنادر نصیری مقدم، تهران ۱۳۷۳ش