تپه ماسه‌ای

شکل تپه‌های شنی متفاوت است و از این جهت آنها را برحسب شکل و چگونگی تشکیل‌شان به دسته‌های مختلف تقسیم می‌کنند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

• بَرخان: این دسته از تپه‌های شنی هلالی شکل بوده و به صورت متقارن یا غیرمتقارن دیده می‌شود. دارای دو گوشه تیز می‌باشند که جهت باد را نشان می‌دهند. قسمت کوژ این تپه‌ها در جهت باد و کاو آن در جهت مقابل باد است. برخان در مناطقی که جهت باد همیشه ثابت است تشکیل می‌گردد. این نوع تپه‌ها متحرک بوده و هرچه کوچکتر باشند مقدار جابجایی آنها بیشتر می‌باشد. اگر یک یا چند برخان در کنار یکدیگر تشکیل شود، برخان‌های عرضی تشکیل می‌شود. در این نوع تپه‌ها جهت باد غالب منطقه عمود بر محور تپه‌ها است. اگر یکی از بازوها به علت تغییر باد غالب یا بادهای فرعی توسعه یابد و رشد نماید یک تپه طولی تشکیل می‌شود که محور تپه موازی باد غالب منطقه است.
• سیف: یکی از اشکال فرسایش تراکمی در بیابان است که به شکل تپه‌های ماسه‌ای طولی است این تپه‌ها در جایی تشکیل می‌شوند که بادهای غالب از دو جهت عمود برهم بوزند و برجستگی ماسه‌ای کنار برخان را دچار کشیدگی کنند. سیف به معنی شمشیر که نام آن از زبان مردم محلی در صحرای سینا گرفته شده، تپه ماسه‌ای کشیده‌است. نوک آن تیزو انتهای آن مدور است. دامنه مخالف باد دارای شیب تندتری نسبت به دامنه رو به باد دارد. قسمت پیشانی آن مثلثی با یال‌های تیز و گاهی قوسی شکل است.
• سیلک: سیلک‌ها از اتصال سیف‌ها و به صورت خطوط موج داری به‌وجود می‌آید و تشکیل آن بستگی به باد غالب منطقه دارد. شکل کلی آنها دندانه‌دار و مارپیچی است.
• تپه‌های شنی طولی: تپه‌های شنی طولی که به آنها دون ریسمانی نیز گفته می‌شود، تپه‌های باریکی هستند که به شکل رشته‌های طویل دیده می‌شوند و طول آنها نیز در امتداد جهت باد قرار گرفته‌است. طول این تپه‌ها گاهی به ۸۰تا ۱۰۰کیلومتر و ارتفاع آنها به ۵۰ تا ۱۰۰ متر نیز می‌رسد.
• تپه‌های شنی عرضی: این نوع تپه‌ها معمولاً در نواحی که مقدار ماسه فراوان و جهت باد نیز ثابت است به شکل رشته‌هایی از تپه‌های شنی که متصل به هم (معمولا از اتصال چند برخان که امتداد آنها عمود بر جهت باد است) تشکیل می‌شوند.
• تپه‌های شنی درهم: به تپه‌هایی که به علت تغییر دائمی جهت باد دارای هیچ نوع فرم و شکل شخصی نمی‌باشند اطلاق می‌گردد.
• قورد یا هرم‌های ماسه‌ای: قوردها نتیجه تجمع برخان‌ها و سیف‌ها هستند. برخان‌ها و سیف‌ها در جهات مختلف به تدریج به یک نقطه متوجه می‌شوند و در نتیجه، عوامل و موانع گوناگون از پیشرفت آنها جلوگیری می‌نماید، در این حالت تپه‌های ماسه‌ای در اثر بادهای مسلط، تشکیل توده عظیمی را می‌دهد که همان قورد است. ارتفاع این تپه‌ها بلندتر از سایر تپه‌ها است.
• تپه‌های ستاره‌ای: دارای سطوح لغزشی متعدد هستند که در نتیجه وزش بادهای از چند جهت حاصل شده‌اند. این تپه‌ها عموماً دارای یک برجستگی بلند در وسط و سه یا تعداد بیشتری بازوی شعاعی در اطراف هستند.

توده شن در تپه‌های شنی می‌تواند در سمت باد و سمت پشت به حرکت کند، بسته به اینکه باد از پایین تپه شنی با آن برخورد می‌کند یا از قله آن. در صورت برخورد باد از بالا، ذرات شن در سمت پشت به باد حرکت می‌کنند. روندگی شن در سمت پشت به باد بیشتر از روندگی شن در جهت باد است. برعکس، اگر باد از پایین با ماسه برخورد کند، ذرات شن در سمت باد حرکت می‌کنند. علاوه بر این، اگر باد هنگام برخورد با تپه شنی، حامل ذرات ماسه باشد، ذرات شن تپه بیشتر از زمانی که باد حامل ذرات نیست، جابه‌جا می‌شوند.

• جعفری، عباس: فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی)، انتشارات گیتاشناسی، تهران، چاپ دوم ۱۳۷۲ خورشیدی.
• Anthony J. Parsons, A. D. Abrahams, ed. (2009). Geomorphology of Desert Environments. Springer. ISBN 978-1-4020-5718-2.
• Pye, Kenneth; Tsoar, Haim (2009). Aeolian Sand and Sand Dunes. Springer. ISBN 978-3-540-85909-3.