دوبیتی

دوبیتی‌هایی از بابا طاهر و فایز دشتی:

دوبیتی در قدیم به فهلویات تعبیر می‌شده‌است که از این میان می‌توان به فهلویاتی اشاره نمود که توسط شیخ صفی الدین اردبیلی (متوفی ۷۳۵ق)، شمس مغربی (متوفی ۸۰۹ق) و پورفریدون شیرازی (متوفی اوایل سده هشتم) سروده شده است. این نوع شعر در دورۀ ساسانیان نیز معمول بوده و آن را ترانک می‌نامیدند. ابواسحاق انصاری تلمسانی (۱۲۱۲–۱۳۰۰م)، فقیه و ادیب عربی اندلسی، «بمقالة فی علم العروض الدوبیتی» را نگاشت و در آن فنِّ شعریِ دوبیتی در زبان فارسی و عربی را بررسی نمود.

دوبیتی و رباعی دو وزن متفاوت دارند. وزن دوبیتی بحر هزج مسدّس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) است، درحالی‌که رباعی در وزن «لاحول ولا قوة الا بالله» با افاعیل (مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل) و افاعیل دیگر از این وزن است. نویسندۀ قابوس نامه دوبیتی را مرکب از دو بیت می‌داند که به وزن رباعی نباشد.

گونۀ دیگر دوبیتی سبک دوبیتی تک مطلعی آیت است که دوبیتی خُرادی نیز خوانده می‌شود. و شمار چهارمصرعی آن از بیست دوبیتی زنجیره‌ای نباید کمتر باشد. مصرع اول آن‌ها واحد است و جملگی از قافیۀ یکسان برخوردارند. این از محدودترین قالب‌های شعری درحوزۀ ادب فارسی است. مطلع نخستین نیم‌بند هرپاره یا مصرع شعر است. همهٔ انواع شعر یک مطلع را یکبار در گونهٔ خود می‌آورند اما در دوبیتی تک مطلعی تا بیست مصرع نخستین متن و سروده یا قافیهٔ آن به عینه تکرار می‌شود. نکتۀ اصلی این گونه دوبیتیِ زنجیره‌ای وحدتِ موضوع بودن آن بدونِ خروج از قالب وزن و قافیهٔ بیت اوّل و تکیۀ اصلی پیوسته بر مصرعِ معیار است.

• باباطاهر عریان
• فایز دشتی
• مفتون بردخونی دشتی
• ملاحسن کبگانی
• ملا محمد نادم
• شفیق شهریاری
• عابدین دشتی (باکی)

• شعر
• رباعی
• دوبیتی تک‌مطلعی

• مصاحب، غلامحسین (به سرپرستی) (۱۳۸۳)، دائرةالمعارف فارسی، تهران: امیرکبیر، شابک ۹۶۴-۳۰۳-۰۴۵-۸

• لغتنامه دهخدا - دوبیتی