راه‌آهن سراسری ایران
راه‌آهن سراسری ایران، نام راه‌آهنی است که در دوران رضاشاه ساخته شد و تهران را از طریق بندرترکمن (بندرشاه پیشین) به دریای خزر و از طریق بندر امام‌خمینی (بندرشاپور پیشین) به خلیج فارس متصل می‌کند. در دوران رضاشاه و محمدرضاشاه این راه‌آهن گسترش پیدا کرد و تهران را به سمنان، مشهد، قزوین، زنجان، تبریز، اصفهان، یزد و کرمان نیز متصل ساخت.
| راه‌آهن سراسری ایران | |
|---|---|
راه‌آهن سراسری ایران در پل ورسک | |
| اطلاعات کلی | |
| پایانه | بندر امام خمینی بندر ترکمن |
| تاریخچه | |
| گشایش | ۱۹۲۷ |
| واپسین توسعه | ۱۹۶۳ |
| پایان کار | ۱۹۳۸ |
| فنی | |
| اندازه ریل | ۱٬۴۳۵ mm (4 ft 8 ⁄2 in) ریل استاندارد |
سایت میراث جهانی یونسکو | |
| مکان | ایران |
| معیار ثبت | فرهنگی: (ii)(iv) |
| شمارهٔ ثبت | ۱۵۸۵ |
| تاریخ ثبت | ۲۰۲۱ |
راه‌آهن بر اساس لایحه‌ای که در اسفند ۱۳۰۵ به پیشنهاد نخست‌وزیر وقت در مجلس تصویب گردید ساخته شد. پیش از ساخت این خط، ۲۳۰ کیلومتر راه‌آهن در دوران قاجار در ایران ساخته شده بود.
در نشست سوم مرداد ۱۴۰۰ چهل و چهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو با تصویب اعضای کمیته، راه‌آهن سراسری ایران با طول حدود ۱۴۰۰ کیلومتر به‌عنوان بیست‌وپنجمین میراث فرهنگی ملموس و نخستین میراث صنعتی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
لایحهٔ راه‌آهن سراسری ایران
آغاز احداث راه‌آهن ایران در سال ۱۳۰۵ شمسی به‌تصویب رسید. در چهارم اسفند ۱۳۰۵ لایحهٔ تأسیس راه‌آهن سراسری ایران به‌تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی رسید و یک سال پس از آن، احداث این مسیر ۱۳۹۴ کیلومتری آغاز شد.
تأمین مالی ساخت پروژه یکی از دغدغه‌های همیشگی ایرانیان بود. پیش از رضاشاه، به پیشنهاد صنیع‌الدوله رئیس مجلس با وضع مالیات بر روی اقلامی همچون چای، شکر و نمک این مشکل حل شد.
دکتر محمد مصدق در مجلس پنجم مسیر شمالی-جنوبی راه‌آهن را دارای کاربرد نظامی برای انگلستان (برای حمله به شوروی) و بدون توجیه اقتصادی از نظر بازگشت سرمایه می‌دانست و معتقد بود بهتر است ابتدا یک کارخانه قند ساخته شود تا از ۲۲ میلیون تومان معادل خروج ارز سالانه جلوگیری شود و سپس از سود حاصله یک راه‌آهن شرقی-غربی ساخته شود تا از طریق جابجایی کالاهای بین‌المللی ظرفیت خود را تکمیل کرده و توجیه اقتصادی داشته باشد. وی با مطالعه درآمد سه ساله راه‌آهن جلفا-تبریز که پیش‌تر احداث شده بود، دید که درآمد آن از ترابری کشوری به‌اندازه‌ای کم است که بازگشت سرمایه اولیه آن قرن‌ها طول می‌کشد.
به‌گفتهٔ مرتضی صنیع‌الدوله به‌دلیل اینکه همسایه‌های شرقی و غربی ایران یعنی هندوستان و عراق مستعمره بریتانیا بودند و احتمال حمله به ایران توسط بریتانیا برای ترانزیت کالا از هند به عراق مطرح بود، راه‌آهن نه از شرق به غرب که از جنوب به شمال ساخته شد و برای جلوگیری از کاربرد نظامی این راه‌آهن علیه ایران بدون عبور از هیچ شهر اصلی (به‌جز پایتخت) ساخته شد.
انجام پروژه
در ۲۳ مهر ۱۳۰۶ نخستین کلنگ ساختمان راه‌آهن سراسری در تهران محل کنونی ایستگاه تهران برزمین زده شد و از همان هنگام رسماً ساختمان راه‌آهن از سه نقطهٔ جنوب و مرکز و شمال آغاز شد.
اگرچه پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق نخستین راه‌آهن در ایران به دوره قاجار و سال ۱۲۲۷ خورشیدی (۱۸۴۸ میلادی) از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی می‌رسد که بقایای آن همچنان در مسیر رشت به پیربازار با یک لوکوموتیو بخار در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان وجود دارد؛ تحقق کامل این آرزوی ملی تا سال ۱۳۰۶ به طول انجامید. قرارداد نقشه‌برداری برای احداث خطوط راه‌آهن با کنسرسیومی متشکل از شرکت آمریکایی یولن و شرکت‌های آلمانی فیلیپ هولتسمان - ویولیوس برگر و زیمنس باواونیون در سال ۱۳۰۶ به بهای هر کیلومتر حداکثر ۳۶۸ تومان بسته شد.
نخستین شرکتی که در کار نقشه‌برداری و ساختمان راه‌آهن سراسری نماینده‌اش را به ایران فرستاد شرکت ساختمانی یولن آمریکا بود. برای اینکه این امر با سرمایهٔ داخلی انجام یابد و از طرفی تحمل هزینهٔ آن برای ملت ایران طاقت‌فرسا نباشد، پیش از آغاز به ساختمان راه‌آهن دولت وقت قانون انحصار قند و شکر و چای را وضع و در نهم خرداد ۱۳۰۴ به تصویب مجلس شورای ملی رسانید. به موجب این قانون مقرر گردید از هر سه کیلو قند و شکر دو ریال، و از هر سه کیلو چای شش ریال مالیات اخذ و درآمد حاصله از آن صرف هزینهٔ ساختمان راه‌آهن سراسری گردد.
از سال ۱۹۲۹ کنسرسیومی بین‌المللی با حضور شرکت آمریکایی یولن و چند شرکت آلمانی از جمله بیلفینگر و زیمنس، پروژه را در اختیار گرفتند و بخشی از عملیات ساخت راه‌آهن را آغاز کردند. در سال ۱۹۳۰ و پس از تأخیر در پرداخت هزینه‌ها از سوی ایران، شرکت آمریکایی از ادامهٔ انجام پروژه انصراف داد. در آوریل ۱۹۳۳ ایران قراردادی را با شرکت دانمارکی کمپساکس به امضا رساند. کمپساکس در آن زمان مشغول ساخت‌وساز راه‌آهن در ترکیه بود و رضاشاه توصیهٔ ترکیه در مورد این شرکت را قبول کرد. از طرفی آوردن یک شرکت از یک کشور کوچک هیچ‌گونه خطر سیاسی برای استقلال ایران نداشت. کمپساکس برای اجرای بخش‌های این قرارداد، با ۴۳ شرکت پیمانکاری مختلف از اروپا، ایالات متحدهٔ آمریکا و ایران قرارداد بست. مهندسان کمپساکس عملیات در هر کدام از بخش‌ها را نظارت می‌کردند و عملیات را از دفتر مرکزی تهران هماهنگ می‌کردند. بنابر قرارداد لازم بود کمپساکس خط را تا ماه مهٔ ۱۹۳۹ تکمیل کند. کمپساکس پروژه را زیر بودجه و پیش از موعد مقرر در قرارداد به پایان رساند.
طول این راه‌آهن ۱۳۹۴ کیلومتر بوده و دارای حدود ۲۳۰ تونل و ۴۱۰۰ پل بود. مرتفع‌ترین نقطهٔ این خط‌آهن نیز در غرب اراک است و ارتفاعی معادل ۲۲۰۰ متر بالاتر از سطح دریا دارد.
افتتاح
راه‌آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۴ بهره‌برداری شد و علی منصور، وزیر راه و شهرسازی وقت، در دوازدهم مرداد ۱۳۱۴ لایحه‌ای برای تشکیل مؤسسه راه‌آهن دولتی کشور به تصویب مجلس شورای ملی رساند تا از یکم مهر ۱۳۱۴ «نگاهداری و به‌کارانداختن همه اموال و اثاثیه و ابنیه و وسایل‌نقلیه و ساختمان‌های فنی متعلق به خطوط آهن و کشتیرانی دریاچه ارومیه» را به‌عهده بگیرد. ساخت راه‌آهن سراسری ایران در چهارم شهریورماه ۱۳۱۷ به‌پایان رسیده و دو خط شمال و جنوب در ایستگاه راه‌آهن سفیدچشمه اراک در استان مرکزی به یکدیگر متصل و در این روز این راه‌آهن با تشریفات خاصی در این استان رسماً به بهره‌برداری رسید. نخستین قطار راه‌آهن نوین در ایران در دوران رضاشاه پهلوی از شاهی (قائم‌شهر کنونی) تا بندر شاه (بندرترکمن امروزی) در سال ۱۳۰۸ حرکت کرد.
پس از جنگ جهانی دوم
راه‌آهن در سال ۱۹۶۱ از بندر شاه به گرگان گسترش یافت.
در سال ۲۰۱۴ لینک راه‌آهن قزاقستان-ترکمنستان-ایران که بخشی از راه‌گذر بین‌المللی شمال–جنوب، تکمیل و عملیاتی شد، که قزاقستان و ترکمنستان را به ایران مرتبط کرد، و خط آهن جدیدی گرگان را به قزل‌اترک در ترکمنستان متصل کرد. خطوط آهن کشورهای شوروی سابق از ریل‌های روسی ۱٬۵۲۰ mm (4 ft 11 ⁄32 in) استفاده می‌کنند که راه‌آهن ایران را مجبور می‌کند در مرز با ترکمنستان از خدمات تغییر ریل نیاز دارند.
ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو
ایران در سال ۱۳۹۶ پرونده ثبت راه‌آهن سراسری را به یونسکو تحویل داد. در آن زمان کارشناسان یونسکو نظرات و اصلاحاتی را روی این پرونده وارد کردند. این پرونده در سال ۲۰۱۹ در کمیته میراث جهانی یونسکو بررسی و با نظر اصلاحی کارشناسان، برگشت داده شد و یک سهمیه ایران برای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو از دست رفت. پرونده راه‌آهن قرار بود پس از اصلاح در اجلاس سال ۲۰۲۰ دوباره بررسی شود که با دنیاگیری ویروس کرونا این اجلاس به سال ۲۰۲۱ موکول شد. سرانجام در چهل و چهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که مرداد ۱۴۰۰ به صورت مجازی در شهر فوجوی کشور چین برگزار شد، پس از اعمال اصلاحاتی و شفاف‌سازی برخی بندهای این پرونده، راه‌آهن ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شد. ایران در سال ۲۰۲۱ با دو پرونده راه‌آهن سراسری و روستاهای اورامانات (در استان کردستان) در کمیته میراث جهانی یونسکو شرکت کرده بود که درنهایت راه‌آهن سراسری ایران، بررسی و باوجود ایرادهای کارشناسان ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها)، به‌عنوان بیست‌وپنجمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. این اثر طولانی‌ترین راه‌آهن ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، نخستین اثر میراث صنعتی ایران در این فهرست و بیست‌وپنجمین اثر ثبت‌شده از ایران در این فهرست جهانی است.
برپایه گزارش یونسکو، راه‌آهن ۱۳۹۴ کیلومتری شمال-جنوب که ساخت آن در سال ۱۹۲۷ آغاز و در سال ۱۹۳۸ (۲۷ مرداد ۱۳۱۷) تکمیل شد، یک همکاری موفق میان دولت وقت ایران و ۴۳ پیمانکار و شرکت از کشورهای گوناگون بود. به‌گفته یونسکو، گستره و مهندسی این پروژه با سختی‌های خاص، به‌ویژه مناطق کوهستانی قابل توجه است، چراکه در این مسیر ۱۷۴ پل بزرگ، ۱۸۶ پل کوچک و ۲۲۴ تونل وجود دارد و دولت وقت ایران به جای استقراض یا تحویل کنترل پروژه به خارجی‌ها، از راه درآمدهای مالیاتی این پروژه را به سرانجام رساند. این راه‌آهن که دریای خزر را به مناطق جنوب‌غربی کشور در خلیج فارس وصل می‌کند، در مسیر خود از دو منطقه کوهستانی بزرگ گذشته و از روی پل‌ها، رودها، بلندی‌ها، جنگل‌ها و دشت‌ها عبور می‌کند که در مسیر آن چهار اقلیم مختلف آب‌وهوایی وجود دارد. مسیر راه‌آهن سراسری ایران نه‌تنها از حیث تکنیک و کیفیت ساخت، بلکه از بعد گردشگری و برخورداری از مناظر و جاذبه‌های طبیعی ویژه در جهان حائز اهمیت است و به همین دلیل، یونسکو در اجلاس چین به جهانی‌شدن این مسیر مملو از جاذبه‌های طبیعی، بناها و پل‌ها و ایستگاه‌ها و تأسیسات و حتی لوکوموتیوهای تاریخی رای داد.
ایستگاه‌ها در زمان تأسیس
- ایستگاه راه‌آهن بندر شاپور
- ایستگاه راه‌آهن اهواز
- ایستگاه راه‌آهن اندیمشک
- ایستگاه راه‌آهن دورود
- ایستگاه راه‌آهن فوزیه (فرعی)
- ایستگاه راه‌آهن اراک
- ایستگاه راه‌آهن قم
- ایستگاه راه‌آهن تهران
- ایستگاه راه‌آهن گرمسار
- ایستگاه راه‌آهن شاهی
- ایستگاه راه‌آهن ساری
- ایستگاه راه‌آهن بندر شاه
جستارهای وابسته
- راه‌آهن ایران
- راه‌آهن مازندران
- ل. فون رابسوویچ
منابع
- Kauffeldt, Jonas (26 May 2006). Danes, Orientalism and the Modern Middle East: Perspectives from the Nordic Periphery (Ph.D.). Florida State University. Docket Electronic Theses, Treatises and Dissertations. Paper 3293. Archived from the original (PDF) on 15 December 2014. Retrieved 14 December 2014.
- Tourret, R. (1977). United States Army Transportation Corps Locomotives. Abingdon: Tourret Publishing. ISBN 0-905878-01-9.
- Tourret, R. (1976). War Department Locomotives. Abingdon: Tourret Publishing. ISBN 0-905878-00-0.
پانویس
- ↑ https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/05/21/1478525/پل-ورسک-پل-پیروزی-ایران-در-جنگ-جهانی-دوم-ثبت-بزرگ-ترین-پل-راه-آهن-ایران-در-کتاب-گینس
- ↑ https://www.hamshahrionline.ir/news/80457/آشنایی-با-پل-ورسک-مازندران
- ↑ https://www.mizanonline.com/fa/news/257764/انگلیس‌ها-می‌گفتند-راه‌آهن-سراسری-برای-حمل-سربازان-احداث-شد
- ↑ «راه‌آهن سراسری ایران ثبت جهانی یونسکو شد». خبرگزاری مهر. ۳ مرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۶.
- ↑ «ساخت راه‌آهن توسط رضاشاه؛ خدمت یا خیانت؟». مشرق. ۲۵ اسفند ۱۳۹۳.
- ↑ خاطرات و تالمات مصدق، به قلم دکتر محمدمصدق، به کوشش ایرج افشار، انتشارات علمی، ۱۳۶۵، ص ۳۵۰–۳۴۹.
- ↑ «پاسخ به شبهات چرایی ساخت راه‌آهن شمال-جنوب در ۹۰ سال پیش». تین نیوز. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۱-۲۹.
- ↑ «قانون اجازه واگذاری نقشه‌برداری مفصل خط راه‌آهن به سندیکای متشکله از کمپانی آمریکایی و کمپانیهای آلمانی. تاریخ تصویب: 1307/01/30. مرجع تصویب: مصوبات مجلس شورا». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۱۳۰۷-۰۱-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۶.
- ↑ Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power. به کوشش Cyrus Ghani, Sīrūs Ghanī.
- ↑ «قانون اجازه انحصار دولتی قند و چای و اخذ دو قران از هر من قند و مواد قندی و شش قران از هر من چای به عنوان حقوق انحصاری. تاریخ تصویب: 1304/03/09. مرجع تصویب: مصوبات مجلس شورا». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۶.
- ↑ Kauffeldt p. 167
- ↑ Tourret, 1976, p.4
- ↑ Tourret, 1977, p. 86
- ↑ ««راه‌آهن سراسری ایران» شاهدی برجسته از میراث صنعتی بشر است». ایرنا. ۴ مرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۶.
- ↑ «اسناد احداث راه‌آهن سراسری ایران». تاریخ ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۰۶.
- ↑ De Planhol, X. (1988). "Bandar-e Šāh". Encyclopaedia Iranica. Vol. III. pp. 688–689. Retrieved 2 October 2016.
- ↑ "North-South Transnational Corridor". railway-technology.com. Retrieved 2014-03-25.
- ↑ «با تصویب کمیته میراث جهانی یونسکو راه‌آهن سراسری ایران، ثبت جهانی شد». خبرگزاری صدا و سیما. ۳ مرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۰.
- ↑ «راه‌آهن ایران ثبت جهانی شد». رادیو فردا. ۳ مرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۰.
- ↑ «راه‌آهن سراسری ایران ثبت جهانی شد». خبرگزاری صدا و سیما. ۳ مرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۰.
- ↑ «راه‌آهن ایران ثبت جهانی شد». رادیو فردا. ۳ مرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۰.