رود قره‌سو (کرمانشاه)

نظرات مختلفی دربارۀ‌ نام این رودخانه وجود دارد. گفته می‌شود که نام قره‌سو متشکل از دو واژۀ ترکی «قره» به معنای سیاه و «سو» به معنای آب است. همچنین واژۀ «قره» در زبان ترکی در نام‌های جغرافیایی به معنی «بزرگ» نیز استفاده شده و نام «قره‌سو» در زبان ترکی به معنی «رودخانۀ بزرگ و پرآب» است.

هنری راولینسون در سفرنامۀ‌ خود که به سال ۱۸۳۶ مربوط می‌شود، واژۀ قره‌سو را با واژۀ قرمیسین مرتبط می‌داند و معتقد است که نام این رودخانه در نام شهر قرمسین که در امتداد ساحل آن قرار داشته، حفظ شده‌است. او همچنین معتقد است که قرمیسین نه نامی دیگر برای شهر کرمانشاه، بلکه شهری متمایز از آن است که شهر جدید کرمانشاه بر روی خرابه‌های آن شکل گرفته‌است.

فرشید یوسفی به نقل از کتاب از الوند تا مدائن نوشتۀ مهدی فرهپور ضمن اشاره به فرض مشتق شدن این واژه از واژۀ قرماسین و قرمیسین، به سه نام قدیمی رودخانۀ قره‌سو در زمان‌های گذشته، یعنی اوله، شواسب و خواست اشاره می‌کند.

مرحوم علی لیمویی شاعر اهل کرمانشاه نیز این واژه را ترکیبی از دو واژۀ کُردی «خوه‌ر» به معنای خورشید و «سو» نه به معنای آب بلکه به معنای سمت و جهت دانسته است. به گفتۀ‌ او چون آب و خورشید برای ایرانیان قدیم مقدس بوده و همچنین این رود در امتداد جهت طلوع و غروب خورشید حرکت داشته و مسیر جریان آن از غرب به شرق است، به این نام خوانده شده‌است. لیمویی در شعر بلندی که تحت عنوان شهر من کرمانشاه سروده این احتمال را به زبان شعر مطرح کرده که واژۀ قره‌سو تحریفی از نام خوه‌ره‌سو و به معنای «به سوی خورشید» باشد.

«.......(قره‌سو) یش گفتند/ معنیش (آب سیاه)/ به زبان تُرکی/ لیکن این آب نه شور است نه سیاه/ بلکه شیرین و زلال/ این روایت ز کجا آمد است؟/ من نمی‌دانم، هیچ/[...](قره‌سو) نام این رود بود/ زان‌که نامی تُرکی است/ نه پیمبر تُرک است/ نه خسرو پرویز(اشاره شاعر به جریان پاره کردن نامۀ پیامبر توسط خسرو پرویز و انداختن آن، به آب این رود بوده)/ هم‌چنین مردم شهر [تُرک نبودند و نیستند]/ پس چه نامی دارد؟/ به شما گویم/ نام او قلب شده/ نه فقط این (قره‌سو)؛ نام جاهای دگر نیز چنین قلب شده/ به مثل (تاق‌وَسان)/ (تاق‌بستان) شده‌است/ یا همین (کرماشان)/ که بشد (قرماسان)/ و سپس (قرمیسین)/ بعد از آن کرمانشاه/ و چه جاهای دگر/ که به فرصت‌های دگر بگذاریم/ باز بر می‌گردیم/ به سراغ (قره‌سو)/ مبدأ و مظهر این رود روانسر باشد/ مغرب کرمانشاه/ که چنین جاری و ساری شده، از (غرب) به (شرق)/ رودهای دگری نیز به آن پیوندد/ لیک همواره مسیرش این است/ میرود جانب شرق/ همگی می‌دانیم/ در زمان‌های قدیم، آب و خورشید مقدس بوده/ در تمام ایران/ و به ما می‌گفتند/ (آب را گل نکنید)/ و پرستشگاهان/ رو به خورشید/ بنا می‌گشته/ در تمام ایران/ قره‌سو نیز روان جانب خورشید بود/ تا همان جایی که نامش (قره‌سو) است/ آبش از (غرب) به (شرق)/ همچنان در گذر است/[...]حال دارم سخنی/ (قره‌سو) نیست اگر، نامش چیست/ نام این رود بزرگ/ در تلفظ به یقین چون (قره‌سو) است/ (خوره‌سو) شاید هست؟/ (خور) که خورشید بزرگ است/ در آن شکی نیست/ (سو) هان، سوی و طرف می‌باشد/ در معانی و لغات نه که معنی (آب)/ پس چه آسان شده این مشگل ما/ (خُوَره‌سو)/ معنی رود است که از غرب به شرق/ رو به خورشید مقدس باشد/ سوی خوشید رود/ و خودش نیز مقدس باشد/ نام آن هم (خوره‌سو) می‌باشد/ که کنونش (قره‌سو) می‌گویند/ به یقین هم (خوره‌سو) است/ رو به خورشید بزرگ/ می‌رود رود سترگ.»

رودخانه خوره سو از به هم پیوستن چند رودخانه کوچک تشکیل می‌شود، اما می‌توان سراب روانسر را مهمترین و اصلی‌ترین سرچشمه آن دانست. رودخانه تشکیل شده از سراب روانسر بعد از طی کردن نزدیک به بیست کیلومتر در نزدیکی روستای شاه‌گدار به همراه چند رودخانهٔ دیگر به هم می‌پیوندند و تشکیل قره سو را می‌دهند.

رودخانه قره‌سو از سراب روانسر واقع در ۵۰ کیلومتری شمال غرب کرمانشاه سرچشمه می‌گیرد و با جهت شمال غربی به جنوب شرقی جریان پیدا می‌کند. در ۱۵ کیلومتری کرمانشاه رودخانه رازآور و شاخه‌های فرعی آن به قره‌سو می‌ریزد. سپس در سطح دشت جریان یافته و در نزدیکی روستای قزانچی رودخانهٔ مِرِگ نیز به آن متصل می‌شود. قره‌سو با یک شیب آرام از داخل شهر کرمانشاه عبور کرده و در این محدوده دو رودخانه چم‌بشیر (یا کوڵه‌که‌و) و آبشوران نیز بدان می‌ریزند و در نهایت پس از عبور از کرمانشاه در نزدیکی فرامان به رودخانه گاماسیاب می پیوندد، این دو تشکیل رودخانه سیمره را می‌دهد. بعد از رسیدن به دریاچه سد کرخه به دو قسمت تقسیم شده و نیمی به سمت تالاب هورالعظیم در مرز ایران و عراق و نیم دیگر به سمت کارون سرازیر شده و به آبهای خلیج فارس سرازیر می‌شود.

جان مکدونالد کینر که در دهۀ دوم قرن نوزدهم از کرمانشاه عبور و از رودخانۀ‌ قره‌سو دیدن کرده،‌ در کتاب «شرح جغرافیای امپراتوری ایران» عرض آن را ۵۰ یارد (۴۵/۷۲ متر) ثبت کرده‌است.

مسیو چریکف که در ۲۹ سپتامبر ۱۸۵۱ از قره‌سو دیدن کرده‌است، ضمن توصیف قلعه کهنه و روستای مجاور آن، گِل رودخانه را ماسه‌ای و عرض آن را ۱۵ ساجن (۳۲/۰۰۴ متر) ذکر کرده که در هنگام بالا آمدن آب به ۳۰ ساجن (۶۴/۰۰۸ متر) نیز می‌رسد. به گفتۀ وی آب رودخانۀ قره‌سو از آب شهر کرمانشاه و نیز آب طاق‌بستان بهتر بوده و به همین دلیل اهالی روستایی که در درون قلعه واقع بوده‌است در آن زمان مشغول بازسازی قلعه بوده‌اند.

بر روی رودخانۀ قره‌سو پل‌های متعددی ساخته شده‌است که برخی از آن‌ها در اخل شهر کرمانشاه و برخی دیگر در مناطق بالادست و یا پایی‌دست واقع شده‌اند. از جملۀ این پل‌ها می‌توان به پل کهنه، پل قوسی لب آب، پل لب آب، پل فلزی کوتاه کمربندی غربی، پل کمربندی غربی و پل کمربندی شرقی اشاره کرد.

رودخانۀ‌ قره‌سو به دلیل ورود فاضلاب شهری، نخاله‌های ساختمانی، آب غسالخانه، زباله‌های شهری و فاضلاب صنعتی بدان دچار آلودگی بسیار بالایی شده‌است، ۱۰۰ درصد فاضلاب شهر کرمانشاه از ۹ نقطه به رودخانۀ قره‌سو وارد می‌شود و با راه‌اندازی شهرک صنعتی انواع آلودگی‌های صنعتی هم به آن اضافه شده است و از آن با نام یک رودخانهٔ مرده یاد می‌شود. از این رو بخار آب این رودخانه نیز باعث آلودگی محیط اطراف این رود شده و چرای احشام در اطراف این رودخانه می‌تواند باعث ایجاد مسمومیت غذایی بشود. این در حالی است که آب این رودخانه برای مصارف کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در سال ۱۳۹۹ ش. در حدود ۲۰۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای رفع آلودگی این رودخانه تخمین زده شده که تنها ۳ میلیارد تومان به آن اختصاص یافته است.

• چریکف. ۱۳۵۸. سیاحت‌نامۀ مسیو چریکف، ترجمۀ آبکار مسیحی، به کوشش علی‌اصغر عمران، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، چاپ اول.
• راولینسون،‌ هنری. ۱۸۳۹. یادداشت‌هایی دربارۀ سفر از زهاب در دامنه‌های زاگرس در امتداد کوه‌ها به خوزستان (شوش) و از آنجا از استان لرستان به کرمانشاه در سال ۱۸۳۶ (به انگلیسی)، در مجلۀ جامعۀ جغرافیایی پادشاهی، شمارۀ ۴، ۱۸۳۹.
• مکدونالد کینر،‌ جان. ۱۸۱۳. شرح جغرافیای امپراتوری ایران، به همراه نقشه (به انگلیسی)، لندن.
• لیمویی، علی (۱۳۸۹). شهر من کرمانشاه. کرمانشاه: باغ‌ نی. صص. ۸۱ تا ۸۷. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۶۹۹-۳۴-۶.
• یوسفی، فرشید. ۱۳۷۰. باغ هزار گل: تذکرۀ سخنوران استان کرمانشاهان، تهران: فرهنگخانۀ اسفار.