سلماس
سَلماس یکی از شهرهای منطقه شمال غرب ایران می باشدکه در استان آذربایجان غربی واقع شده‌است. اکثریت مردم این شهرستان ترک آذربایجانی هستند. سلماس دارای مرز زمینی با کشور ترکیه می‌باشد و از بازارچه مرزی و منطقه اقتصادی ویژه برخوردار است. سلماس یکی از شهرهای جاذب توریست می‌باشد. منطقه سلماس همچون دیگر مناطق آذربایجان با داشتن طبیعتی زیبا و کوهستان‌های سرسبز و پرآب توانسته‌است در طول تاریخ بشری، مأوای مناسبی برای اسکان و زیست گروه‌های مختلف انسانی فراهم کند. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در تپه‌های باستانی اطراف شهر سلماس که در سال ۱۳۷۱ انجام گرفت، قدمت تمدنی سلماس به حدود ۹ هزار سال قبل برمی‌گردد.
| سلماس سلماس | |
|---|---|
| کشور |  ایران |
| استان | آذربایجان غربی |
| شهرستان | سلماس |
| بخش | مرکزی |
| نام(های) دیگر | شاهپور |
| نام(های) پیشین | شاهپور، دیلْمان، دیلمَقان |
| مردم | |
| جمعیت | ۹۲٫۸۱۱ نفر در سال ۱۳۹۵ |
| جغرافیای طبیعی | |
| مساحت | ۲۸۹۲ کیلومتر مربع |
| ارتفاع | ۱۳۹۶ متر |
| آب‌وهوا | |
| میانگین دمای سالانه | ۲۳ |
| میانگین بارش سالانه | ۲۸۱ |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | عبداله قنبری |
| ره‌آورد | سیب تخمه آفتابگردان |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۴۴۳۵۲ |
| وبگاه | ندارد |
شهر سلماس به عنوان اولین شهر شطرنجی ایران شناخته می‌شود و تنها شهری است که به این شیوه مدرن در استان آذربایجان غربی احداث گردیده‌است. این شیوه مدرن از شهرسازی با خیابان‌های شطرنجی و هندسی منظم، جلوه‌های ویژه‌ای به این شهر بخشیده‌است که نظیر آن را در کمتر شهری در ایران می‌توان مشاهده کرد.
سلماس علاوه بر پیشینه تاریخی چندین هزارساله خود یکی از شهرهای مهم آذربایجان در تاریخ تحولات سیاسی ایران بوده‌است. مردم سلماس از دیرباز نقش عمده‌ای در تحولات کشور ایفا کرده‌اند و سلماس یکی از مراکز اصلی فعالیت مشروطه خواهان در دوران مشروطه بوده‌است،
مردم
اکثریت مردم سلماس به زبان ترکی سخن می‌گویند و عده ای نیز به زبان کردی کرمانجی سخن می گویند که بیشتر در مناطق حاشیه ای شهرستان ساکن میباشند. و عده‌ای از یهودیان هم تا سدهٔ بیستم در این منطقه زندگی می‌کردند. طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت شهر سلماس بالغ بر ۹۲٬۸۱۱ نفر می‌باشد.
در جلد چهارم کتاب «فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)» زبان مردم سلماس، زبان ترکی آذربایجانی مذهب آن‌ها شیعه ذکر شده‌است و به سکونت چند خانوار آشوری مسیحی در این شهر نیز اشاره شده‌است.
موقعیت جغرافیایی
سلماس مرکز شهرستان در ۳۸ درجه، ۱۲ دقیقه شمالی و ۴۴ درجه و ۴۶ دقیقه و ۴۰ ثانیه شرقی در استان آذربایجان غربی واقع شده‌است.
سلماس در شمال شهر ارومیه و در کنار مرزهای ایران و ترکیه و ساحل دریاچه ارومیه واقع شده‌است. سلماس از شرق به دریاچه ارومیه و از غرب به مرز ایران و ترکیه محدود است، از شمال به شهرستان خوی، از جنوب به شهرستان ارومیه محدود می‌شود.
فاصله سلماس از ارومیه ۹۵ کیلومتر، از همسایه شمالی، خوی ۴۵ کیلومتر، همسایه‌های شرقی شبستر و تسوج به ترتیب ۹۰ و ۵۵ کیلومتر می‌باشد. سلماس از طریق جاده گونئی باتبریز ارتباط دارد. این جاده در حدود ۱۶۰ کیلومتر طول دارد. از طریق راه‌آهن سلماس به تبریز، تهران، آنکارا، استانبول و سوریه می‌توان مسافرت کرد. ایستگاه قره تپه سلماس محل استقرار گمرک می‌باشد. مسافرین استانبول و سوریه امور گمرکی خود را در اینجا انجام میدهند.
فرودگاه‌های ارومیه و خوی در ۸۰ و ۲۵ کیلومتری سلماس قرار دارد. در سالهای اخیر اسکله سلماس به نام بره در دریاچه ارومیه فعال بوده ولی اینک فعالیت چندانی ندارد.
پیشینه
بر اساس مطالعات باستان‌شناسی که از تپه‌های محدوده شهر سلماس به عمل آمد، قدمت تمدنی این منطقه به حدود نه هزار سال قبل (هفت هزار سال قبل از میلاد) می‌رسد و اولین قوم مشخص در سلماس اقوام سومری بوده‌اند.
برخی بر این باور اند شهر اولهو یا اولخو پایتخت دوم حکومت اورارتوییان همان سلماس است.
امروزه محققین دخمه‌های موجود در «قارنی یاریق»، «هؤدر»، «دئریک»، «زنجیر قالا» و چهریق و آثار مختلف قلعه‌های خان تختی، کاظم داشی «گؤیرچین قالا» را آثار اورارتویی می‌دانند.
بلاذری جغرافی‌دانی است که در زمان فتح موصل به سال ۲۰ هجری به سلماس اشاره می‌کند و آن را در کنار شهرهای ارومیه و خوی نام می‌برد.
ابن حوقل به سال ۳۶۸ هجری در کتابش صورة الارض از سلماس نام برده و آن را شهری متوسط، زیبا و شهری آباد و پر نعمت توصیف می‌کند.
مقدسی در کتابش احسن التقاسیم به سال ۳۷۵ هـ. ق سلماس را شهر زیبا با بازارهای فراوان معرفی می‌کند و به مسجد جامع این شهر که از سنگ ساخته شده‌است، اشاره می‌کند.(محل این مسجد بین امامزاده و ساری مسجد بوده که آثار آن هنوز هم باقی است)
مقدسی به حضور کردهای هذبانی و سکونت آن‌ها در این منطقه اشاره می‌کند برخی از مورخان، روادیان را نیز شاخه‌ای از کردهای هذبانی دانسته‌اند روادیان در واقع عشایر عرب مهاجر به منطقه بودند که در دوره اسلامی در این مناطق سکونت گزیدند و فرزندان هندوایرانی زبان شده آن‌ها بعداً در طی قرون ۱۰ و ۱۱ میلادی نقش پر رنگی در بخش‌هایی از آذربایجان و ارمنستان ایفا کردند.
در دروه ایلخانان مغول آذربایجان به دلیل مرکزیت و اهمیتی که برای پادشاهی داشت، توسعه روزافزونی پیدا کرد و شهر سلماس همانند دیگر مناطق آذربایجان توسعه و آبادانی فراوان یافت.
حبیب زاهدی در کتاب بررسی و تحقیق دربارهٔ شاهپور آذربایجان بیان می‌کند، آنچکه در رابطه با سلماس در نوشته‌های تاریخ‌نگارهای اسلامی آمده، در واقع ارتباط با کهنه شهر دارد که در دوره قاجاریه این شهر اهمیت خود را از دست می‌دهد و در طی تحولات بعدی منطقه دیلمقان که در نزدیکی سلماس قدیمی واقع بوده‌است در اثر موقعیت مناسب و ممتاز طبیعی و جغرافیایی خود، رو به توسعه و گسترش می‌یابد. در کتاب جغرافیای تاریخی گیلان و مازندران و آذربایجان به دیلمقان اشاره می‌شود، دیلمقان آبادی جدیدی است که به فرمان امیر خان قاجار از بستگان فتحعلی شاه احداث گردید و کهنه شهر نیز در یک فرسخی آن واقع شده‌است در سال ۱۳۰۹ خورشیدی زمین لرزه‌ای به مقیاس ۷٫۲ ریشتر این شهر را که دیلمقان نامیده می‌شد ویران می‌کند. شهر جدید سلماس در کنار ویرانه‌های دیلمقان، با اصول شهرسازی مدرن، و با ایمنی بالایی (نقشه خیابان کشی شطرنجی) دوباره بنا می‌شود و نام شاپور به خود می‌گیرد.
ملک‌زاده نویسنده کتاب تاریخ ۱۰ هزار ساله سلماس بیان می‌کند با توجه به اینکه پس از زلزله دیلمقان و شهر به‌طور کامل و صد در صدی تخریب شده بود، لزوم احداث شهر جدید بجای آوار برداری مورد توجه قرار گرفت و شهر جدید سلماس در کنار ویرانه‌های دیلمقان، با اصول شهرسازی مدرن، و با ایمنی بالایی (نقشه خیابان کشی شطرنجی) دوباره بنا گردید.
سلماس تنها شهر شطرنجی استان آذربایجان غربی و اولین شهر شطرنجی ایران به‌شمار می‌رود که بعد واقعه زلزله ۱۳۰۹ دیلمقان، سلماس جدید به صورت شهرسازی مدرن در محل فعلی احداث گردید. از شهرهای معروف خارجی و مدرن که به این شیوه احداث و گسترش یافته‌اند، شهر لس آنجلس آمریکا و شهر تورنتو در کانادا می‌باشد.
منطقه زلزله خیز
در ۶ اردیبهشت ۱۳۰۹ خورشیدی زمین‌لرزه‌ای به مقیاس ۷٫۹ ریشتر این شهر را که دیلمقان هم نامیده می‌شد، ویران می‌کند. با تصویب مجلس شورای ملی در هفدهم تیر ۱۳۰۹ یک میلیون متر مربع اراضی روستای اهرنجان که ملک خالصه (دولتی) بود به شهرداری سلماس داده می‌شود تا شهر جدیدی در آن ساخته شود. شهر جدید سلماس در کنار ویرانه‌های دیلمقان، با اصول شهرسازی مدرن، و با ایمنی بالایی (نقشه خیابان کشی شطرنجی) دوباره بنا می‌شود و نام شاهپور(به‌طور مخفف شاپور گفته می‌شد) به خود می‌گیرد. پس از انقلاب نام این شهر به سلماس برگشت پیدا می‌کند.
تاریخ سیاسی
این شهر در دوران مشروطه یکی از مراکز اصلی فعالیت مشروطه خواهان بوده‌است. سلماس یکی از معدود شهرهای آذربایجان بود که همه ساکنان آن مشروطیت را قبول داشته و شهیدانی همچون حیدرخان عمواوغلی و سعید سلماسی از پیشتازان جنبش مشروطه ایران بوده‌اند.
جاذبه‌های گردشگری
از جمله مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری سلماس می‌توان به آبشار خور خورا، کلیساهای هفتوان، قلعه چهریق، قلعه قارنی یاریق، درّه زولاچای، تالاب چیچک، درّه تمر، آب گرم ایستی‌سوو سنگ نگاره خان تختی را نام برد.
- کلیساهای هفتوان
این کلیسا در محدوده شهر سلماس در روستایی به همین نام واقع شده‌است. قدمت این کلیسا به حدود ۴۰۰ سال پیش و اواخر دوره صفوی می‌رسد که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰شمسی با شمارهٔ ثبت ۴۸۴۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
- حمام شیخ
حمام شیخ با بهره‌مندی از معماری سنتی ایرانی، تنها اثر باقیمانده از معماری حمام‌های سنتی در سلماس است و در سال ۱۳۷۹ به شماره ۳۴۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این بنا بعد از ثبت در فهرست آثار ملی، تبدیل به مجموعه فرهنگی و هنری شده‌است و به عنوان نمایشگاه آثار مردم‌شناسی استفاده می‌شود.
- تپه اهرنجان
تپه اهرنجان یا گول تپه‌سی به عنوان یکی از نخستین سکونتگاه‌های بشری در ایران شناخته می‌شود و ظرفیت منحصربفردی برای مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی دارا
می‌باشد.
- کتیبه سنگی خان تختی
کتیبه سنگی خان تختی سلماس یکی از کتیبه‌های مهم تاریخی کشور مربوط به دوره ساسانیان است که در ۱۵ کیلومتری محور سلماس ارومیه بر روی کوه پرچاوش، حجاری شده‌است. این اثر تاریخی در سال ۱۳۴۷ به شماره ۱۶۱ به عنوان یکی از آثار ارزشمند تاریخی آذربایجان غربی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده‌است و تنها یادگار دوره ساسانیان در شمال غرب ایران می‌باشد. این اثر مربوط به اوایل پادشاهی ساسانیان بوده و تاریخ ایجاد آن قرن سوم میلادی (سال ۲۳۸ میلادی) می‌باشد. سنگ‌نگاره خان‌تختی یادگار یکی از پیروزی‌های ایرانیان بر رومیان است و در آن اردشیر پاپکان و ولیعهدش شاپور یکم تصویر شده‌است که در بازگشت از فتح ارمنستان و پیروزی بر سپاهیان روم، دو تن از حکمرانان ارمنی محلی، هدایایی به ایشان تقدیم می‌کنند.
- آبشار خورخور
آبشار خورخور در فاصله ۲۲ کیلومتری جنوب سلماس و داخل دره‌ای زیبا واقع شده‌است.
- دره تمر
دره تمر از مناطق خوش آب و هوای سلماس بوده و تفرجگاه اصلی مردم و مسافران سلماس محسوب می‌شود که در جاده هشتیان که به چمن زارهای دامنه کوه پیر چاوش و زولا ختم می‌شود.
- باغات سیب شهرستان
باغات سیب شهرستان همه ساله در فصل بهار تا پاییز جلوه زیبایی به شهر میدهند و ریه های تنفسی شهرستان میباشند که بیشتر مردم کشور، سلماس را علاوه بر شطرنجی بودن با باغات سیبش میشناسند.
- آب گرم ایستی‌سو
روستای ایستی‌سو با طبیعت زیبا و آب‌وهوای مطلوب در حومه سلماس واقع شده‌است، در کنار دیدنیهای طبیعی این روستا، وجود چشمه آبگرم طبیعی با خواص درمانی بر محبوبیت آن افزوده‌است.
- قلعه چهریق
- پارک ملت ،پارک چمران و شهربازی سلماس که پذیرای مهمانان و بازدید کنندگان است.
- ساحل تفریحی و گردشی دریاچه ارومیه
- امامزاده کهنه شهر
- امامزاده برگشاد
- سد کهنه شهر و سد زولا
- آبشار تمر
- قلعه قارنی‌یاریق واقع در روستای آجواج
- دره زولا چای
- تالاب چیچک
- تالاب آق زیارت
- سنگ نگاره خان‌تختی
- تپه مغانجوق
- زنجیرقلعه تمر
- قلعه روستای هدر در نزدیکی روستای بزرگ سیلاب
رفت و آمد
پایانه مسافربری سلماس
پایانه مسافربری سلماس روزانه به شهرهای خوی - تبریز- تهران ارومیه سرویس مستقیم دارد.
سلماس با وجود گردشگری بودن، فاقد فرودگاه و ناوگان حمل ونقل مناسب است.
ایستگاه راه‌آهن سلماس
یکی از نواحی چهارده‌گانهٔ راه‌آهن ایران است. مسیر راه‌آهن ایران - اروپا و ایستگاه راه‌آهن سلماس در منطقه ویژه اقتصادی سلماس سکوی پیشرفت و مکانی امن برای سرمایه‌گذاران است؛ که در جاده سلماس به خوی واقع شده‌است.
منابع معدنی و طبیعی
سلماس دارای منابع بسیاری می‌باشد از جمله:
۱-معادن طلا
۲-معادن مرمر
۳-معادن کالیفورنیوم
۴-آپاتیت
۵-باریت
۶-بیوتیت
۷-اپیدوت
۸-هماتیت
۹-ایلمنیت
۱۰-مگنتیت
۱۱- فلوگوپیت
۱۲-زیرکن
۱۳-شئلیت
پیوند به بیرون
منابع
- ↑ «درگاه ملی آمار> سرشماری عمومی نفوس و مسکن> نتایج سرشماری> جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال 1395». www.amar.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۳.
- ↑ «پیش‌شماره شهرهای استان آذربایجان غربی». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۸ اوت ۲۰۰۹.
- ↑ «.. :: شهرداری سلماس ::.». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۵-۱۶.
- ↑ «سلماس در گذرگاه تاریخ ایران». www.yjc.ir.
- ↑ «جزئیاتی از چگونگی ساخت نخستین شهر شطرنجی ایران». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۵-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۲.
- ↑ «اولین شهر شطرنجی ایران در انتظار گردشگران نوروزی».
- ↑ «سلماس». www.irancities.ir. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۳.
- ↑ «دربارهٔ شهرستان». http://www.salmas-ag.ir/. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۲.
- ↑ «سلماس». آتالند. دریافت‌شده در ۳۱ مهٔ ۲۰۱۷.
- ↑ https://turkishstudies.net/turkishstudies?mod=makale_ing_ozet&makale_id=13606
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ مارس ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۶ آوریل ۲۰۲۲.
- ↑
- ↑ Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». https://iranicaonline.org/articles/kurdish-tribes (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۲۳.
- ↑ اسکندری‌نیا، ابراهیم. ساختار سازمان ایلات و شیوة معیشت عشایر آذربایجان غربی. بندرانزلی: 1366، ص 52-62؛ توحدی، کلیم‌الله. حرکت تاریخی کرد به خراسان. مشهد: 1364، ص 2/176-177؛ لطفی پاشا. تواریخ العثمانی. استانبول: 1341ق، ص 323؛ نیز نک: سومر، فاروق. نقش ترکان آناتولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی. ترجمة احسان اشراقی، محمدتقی امامی، تهران: 1371، ص 94-95. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان. ص 130. سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده 1377، جمعیت عشایری دهستان‌ها. تهران: 1378، ص 23، 27-28. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان‌جا. سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده 1377، نتایج تفصیلی. تهران: 1378، ص 15. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان. ص 132. منصورینام=مسعود (زمستان ۱۳۸۱). «بررسی مقایسه ای زمینه‌های تولید در گروه‌های عشایری و گرایش آنان به تغییر و تحول در شیوه تولیدی عشایری؛ مطالعه موردی ایل جلالی شمال غرب کشور». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز (با همکاری گروه اقتصادی دانشگاه ارومیه). پیاپی ۳۷. ۱۹ (۱).
- ↑ http://thegraduatesocietyla.org/images/author-padia-others.pdf
- ↑ رزم‌آرا، حاجعلی (۱۳۳۰)، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)؛ جلد ۴: استان ۳ و ۴ آذربایجان، تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی کشور، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش.
- ↑ «شهرداری سلماس». salmasli.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۲.
- ↑ «شهرستان سلماس با مناطق دیدنی مختلف پذیرای مسافران نوروزی است». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۳.
- ↑ «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری > گردشگری مجازی». www.ichto.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۶.
- ↑ «کهنه شهر در گذرگاه تاریخ». باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ Bosworth, C.E. , “Salmas”, Encyclopaedia of Islam, New E.d. vol 8:998:999. می‌گوید: Salmas seems to have been conquered by Arab troops from Diyar Rabija [q.v.], since al-Baladhur states that the taxation of Salmas had long been transmitted to Mawsil. In the 4th/10th century it came within the principality of the western branch of the Daylam! Musafirids [q.v.] under Marzuban b. Muhammad b. Musafir. In 332/943-4 Marzuban fought off a Hamdanid raid on Salmas, and in 344/955-6 the Kurdish adventurer Daysam attacked it. Al-Istakhri and Ibn Hawkal describe Salmas as a small town of Adharbaydjan, with a strong wall, in a fertile region. Al-Mukaddasi describes it as a Kurdish town (these Kurds would be from the Hadhbani tribe) and considered it as being administratively part of Armenia. In 456/1064 the inhabitants of Salmas joined the Saldjuk sultan Alp Arslan's expedition against the Byzantines, Armenians and Georgians.
- ↑ «RAWWADIDS – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۳.
- ↑ «جزئیاتی از چگونگی ساخت نخستین شهر شطرنجی ایران». باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ تاریخ سلماس صفحهٔ ۶۱۱
- ↑ «مذاکرات جلسه ۱۳۳ دوره هفتم مجلس شورای ملی هفدهم تیر ۱۳۰۹».
- ↑ تایرخ سلماس صفحهٔ ۲۸
- ↑ «سومین فصل مرمت کلیسای هفتوان سلماس آغاز شد». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۳.
- ↑ «نگاهی به حمام شیخ یکی از آثار ثبت شده تاریخی سلماس». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۳.
- ↑ «5 اثر تاریخی سلماس در حال مرمت و بازسازی است». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۳.
- ↑ http://www.irna.ir/wazarbaijan/fa/News/82927880
- ↑ «روزنامه جام جم88/1/26: نقش اردشیر دوم در سلماس جان گرفت». www.magiran.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۶.
- ↑ «روزنامه رسالت90/5/19: کتیبه خان تختی سلماس مرمت می‌شود». www.magiran.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۶.
- ↑ «روزنامه ایران97/2/25: نقش برجسته «خان تختی»؛ یادگار حضور اردشیر ساسانی در سلماس». www.magiran.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۶.
- ↑ تابلوی سازمان میراث فرهنگی نصب شده در محل کتیبه
- ↑ «روزنامه رسالت97/11/8: آبشار یخ زده خورخور». www.magiran.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۶.
- ↑ «شهر شطرنجی ایران پذیرای گردشگران نوروزی». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۶.
- ↑ «8 نقطه دیدنی که در سفر به سلماس نباید از دست بدهید». دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۶.
- ↑ «آثار تاریخی ثبت شده در سلماس». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ مارس ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۸ اوت ۲۰۰۹.