شامات (ربع)

واژه شامات، واژه‌ای عربی است که جمع شامَة است. شامه؛ خال بدن، اثر و نشان سیاه بر روی زمین؛ لکه‌های ماه و چون اینها را گویند دهخدا، همچنین به نقل از منتهی الارب و ناظم‌الاطباء، شامات را جمع «شامه» و به معنی «خال‌های زیبایی» آورده و به نقل از «انساب» سمعانی، شاماتی را منسوب به شامات، یکی از ارباع (ربع‌های) نیشابور، ضبط کرده‌است. یاقوت حموی در وجه تسمیه ربع شامات نوشته‌است هنگامی که عبدالله بن عامر کریز از این ناحیه می‌گذشت چون منطقه (احتمالاً بخشی از آن) را بایر و بدون‌کشت دید گفت: «ما هذه الشامات؟» (این خال‌های زیبایی چیست؟). از آن پس، این منطقه، شامات نامیده شد.

شامات، نام یکی از رَبع (بخش)های چهارگانه نیشابور قدیم است. که از چهار سو، شهر نیشابور را در میان گرفته بودند و آن‌ها عبارتند از: شامات، ریوند، مازل، بشتفروش. ربع‌ها نیشابور، از مرکز شهر (مسجد جامع)، در جهت صحرا و کوه، به چهار طرف، تا انتهای حدود و مرزهای ولایت (شهرستان) کشیده می‌شد. آنچه پیوسته به شهر بود «محله» و آنچه در صحرا و کوه بود «ربع» نامیده می‌شد.

طول ربع شامات، از مسجد جامع بود تا حدود بُشت (= پُشت، بُست، ترشیز، کاشمر کنونی) و عرض آن، از مرز ولایت بیهق تا ولایت رخ کشیده می‌شد. طول این ناحیه، شانزده فرسنگ و عرض، آن چارده فرسنگ بود و بیش از سیصد روستا را در خود، جای داده بود. و راه نیشابور به فارس و کرمان، از سمت قهستان، از این ربع می‌گذشت.

محمد مقدسی، شامات را بخشی پهناور با روستاهای نیکو و پُر از کشتزار توصیف نموده و یادآور شده‌است که آن را تک آب نیز می‌نامند؛ زیرا پایین‌ترین روستاها است و آب‌ها به سویش روان هستند، پایان کاریزها بدان سوی است و به این خاطر، در همه قصبه (شهرستان) مشهور است. همچنین در تاریخ الحاکم، از چند وادی (کاریز) نام برده شده که یکی از آنها «وادی شامات» است. به گفته مقدسی؛ این ربع، شهرکی ندارد، میوه بسیار نیز ندارد و همه کشتزار است.

یاقوت حموی در معجم‌البلدان نوشته‌است که گروهی از عالمان، محدثان و ادیبان از ربع شامات برخواسته‌اند و شرح حال محدثی به نام جعفر بن محمد بن عبدالرحمن شاماتی نیشابوری (متوفی ۳۹۲هجری) را یادکرده است. در تاریخ نیشابور الحاکم نیز نام سه تن آمده‌است که منسوب به شامات می‌باشند: عمرو بن بشر (ابوحفص شاماتی نیشابوری)، محمد بن حامد بن محمود القطان (ابوالعباس شاماتی نیشابوری) و محمد بن عبدالله بن بالویه (ابوجعفر شاماتی نیشابوری). شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، زاده کدکن از توابع ربع شامات، سرشناس‌ترین مشاهیر این ربع است.

• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
• «فرهنگ معاصر عربی-فارسی»، عبدالنبی قیّم، تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۸۲.
• «لغت‌نامه»، علی‌اکبر دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، قاهره: مطبعه السعادة، ۱۹۰۶م.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.