شاهین فرهت

سال‌های آغازین

شاهین فرهت ۷ فروردین ۱۳۲۶ در تهران متولد شد. پدرش غلامعلی فرهت، پزشک، قاضی دادگستری و از شاگردان درویش‌خان بود و تار می‌نواخت. عموی او (ابراهیم فرهت) نیز از شاگردان درویش‌خان بود. به گفته خودش، مادرش زبان فرانسه را به‌خوبی می‌دانست، از خانوادهٔ مستوفی‌ها محسوب می‌شد و پیشینهٔ خانوادگی‌اش به هاتف اصفهانی، شاعر دورانِ افشاریه و زندیه بازمی‌گردد.

شاهین فرهت از چهار، پنج سالگی فراگیری موسیقی را آغاز کرد و شناخت موسیقی ایرانی را از پدر آموخت که نخستین معلم موسیقی‌اش بود. خودش می‌گوید که یک روز در سنِ هفت یا هشت سالگی که به‌اتفاق پسر عمویش در ییلاق شمیران به‌سر می‌برد، تحت تأثیرِ آثاری مانند اورتور فیدلیو اثر بتهوون، رقص مجار اثر یوهان برامس، رقص مردگان اثر کامی سن-سانس و قسمتی از سمفونی شماره ۹۴ اثر هایدن که از رادیو پخش می‌شد، قرار گرفت و پس از آن تصمیم گرفت موسیقی کلاسیک را به‌طور جدی دنبال کند. فرهت دوران کودکی را در خانهٔ پدری‌اش، واقع در خیابان شاه‌آباد تهران، کوچهٔ آقا سید هاشم وکیل سپری کرد.

او از سیزده‌سالگی نواختنِ پیانو را شروع کرد. وی پیانو را ابتدا نزد کارمین اوسوریو، نوازندهٔ اهل اسپانیا و پس از آن نزد امانوئل ملیک اصلانیان فرا گرفت. نخستین قطعه‌ای که در نوجوانی ساخت، یک کوارتت زهی بود که با نوازندگی دوستانش، از جمله محمد سریر و مسعود پورفرخ در یک کنسرتِ خانگی اجرا شد. وی از ۱۶ سالگی قطعاتی می‌ساخت که برخی از آن‌ها در همان زمان از رادیو پخش می‌شد. فرهت در دوران نوجوانی به تئاتر نیز علاقه داشت و در چند تئاتر تلویزیونی بازی کرد. او تحصیلات متوسطهٔ خود را در مدرسهٔ امیر اتابک تهران، با دریافتِ دیپلم طبیعی، به پایان رساند.

سال‌های تحصیل و آموزش موسیقی

شاهین فرهت پس از تحصیلات متوسطه، در هفده سالگی تصمیم گرفت برای ادامهٔ تحصیل به خارج از ایران سفر کند. در آن زمان چون برای رشتهٔ موسیقی، ویزای تحصیلی داده نمی‌شد، برای دریافتِ ویزا در رشتهٔ پزشکی امتحان داد و برای ورود به دانشگاه کالیفرنیا قبول شد. پیش از سفر، پدر و مادرش به او گفتند: «به محض آنکه به آمریکا رسیدی، رشته‌ات را به موسیقی تغییر بده»، شاهین فرهت که خوشحال و متعجب بود، علت را جویا شد. استدلالِ پدر و مادرش این بود که وی در صورتی که پزشکی بخواند، یک پزشک معمولی خواهد شد، ولی اگر رشتهٔ موسیقی را دنبال کند، حتماً موسیقی‌دانِ موفقی خواهد شد.

شاهین فرهت نصیحتِ والدینِ خود را عملی کرد. او در سال ۱۳۴۳ به آمریکا رفت و پس از دو ترم تحصیل در رشتهٔ پزشکی، در دانشگاه یو سی ال ای نوازندگی پیانو را پِی گرفت. او پیانو را نزد هنرمندانی نظیر آلفرد پونسه دنبال کرد. در این زمان نخستین قطعهٔ حرفه‌ای خود را در سن ۱۸ سالگی آهنگسازی کرد. فرهت پس از گذشت یک سال و نیم اقامت در غربت، دوری از خانواده را تاب نیاورد و پیش از دریافت مدرک تحصیلی به ایران بازگشت. وی در سال ۱۳۴۵، همزمان با راه‌اندازی رشتهٔ موسیقیِ دانشگاه تهران، به همراه هنرمندانی نظیر: اسفندیار منفردزاده، داریوش دولتشاهی و مسعود پورفرخ، از نخستین دانشجویان رشتهٔ موسیقی بود که به این دانشگاه وارد شد. او در این دوره از آموزش‌های استادانی همچون هوشنگ استوار و توماس کریستن داوید بهره برد. سرانجام وی در سال ۱۳۴۹، در مقطع کارشناسی رشتهٔ موسیقی، از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد.

فرهت پس از دریافت مدرک کارشناسی، برای ادامه تحصیل به سوربن فرانسه رفت. وی ابتدا در دانشگاه سوربن تحصیل موسیقی را آغاز کرد، اما پس از مدتی خود را به دانشگاه استراسبورگ که یکی از معتبرترین دانشگاه‌های موسیقی در آن زمان بود، منتقل کرد. او مدرک فوق لیسانس موزیکولوژی خود را از دانشگاه استراسبورگ فرانسه اخذ کرد و پس از آن، با دریافتِ دعوتنامه از دانشکدهٔ موسیقی دانشگاه نیویورک، عازم ایالات متحدهٔ آمریکا شد. وی فراگیری آهنگسازی را در کلاس‌های اِزرا لدرمن (آهنگساز آمریکایی)، ادامه داد و از دانشگاه نیویورک در مقطع کارشناسی ارشد رشتهٔ آهنگسازی مدرک گرفت. او برای پایان‌نامهٔ آهنگسازی‌اش در دانشگاه نیویورک، نخستین اثر خود را با عنوان سمفونی خیام، بر اساس یازده رباعی از عمر خیام نیشابوری تصنیف کرد و در سال ۱۳۵۵، توسط ارکستر سمفونیک تهران به رهبری فرهاد مشکات، با صدای حسین سرشار (باریتون) و پری زنگنه (سوپرانو) اجرا شد. پس از آن مدتی در دانشگاه نیویورک ماندگار شد و در همان‌جا به‌عنوان استاد استخدام شد. او سپس به فرانسه بازگشت و پایان‌نامهٔ دکترای خود را بر روی آثار آهنگسازان ایرانی نوشت.

شاهین فرهت در سال ۱۳۵۵ به ایران بازگشت. یک سال بعد که تصمیم به بازگشتِ مجدد به آمریکا را داشت، پدرش درگذشت و در ایران ماند. وی در این هنگام به استخدام دانشگاه تهران درآمد. در اواخر سال ۱۳۵۷، به‌عنوان نخستین مدیر گروه موسیقی دانشگاه تهران پس از انقلاب ۱۳۵۷، منصوب شد. هرمز فرهت موسیقی‌دان سرشناس ایرانی، پسرعموی وی است که هم در سن ۱۵ سالگی به او درس موسیقی می‌داد و هم در زمانِ تحصیل، از استادان او در دانشگاه تهران بوده‌است.

فعالیت‌ها

فرهت از سال ۱۳۵۵، در گروه آموزشیِ موسیقی دانشگاه تهران تدریس می‌کند. همچنین وی در سال ۱۳۶۱، یک مؤسسه فرهنگی تأسیس کرد که مجموعهٔ آشنایی با موسیقی کلاسیک غرب به نویسندگی خودش، ازجمله آثار این مؤسسه است. وی از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۷ به همراه برادرش علی، از طریق این مؤسسه، حدودِ دویست عنوان نوار کاست از آثار موسیقی کلاسیک را تولید، تکثیر و پخش کرد.

او در سال ۱۳۶۷ از دانشگاه تهران مرخصی گرفت و به همراه مادرش به سوئد، محل اقامتِ برادرش رفت. وی در آن کشور، زبان سوئدی آموخت و به تدریس هارمونی و آهنگسازی پرداخت. هم‌چنین دوره‌ای، مدرس موسیقی ایرانی در سوئد بود. فرهت نخستین موسیقی‌دانِ ایرانی است که در سوئد، موسیقی ایرانی تدریس کرده‌است. وی استاد «آکادمی موسیقی سوئد» در رشتهٔ آهنگسازی است.

پس از درگذشت فریدون ناصری رهبر و مدیر دائمی ارکستر سمفونیک تهران، شاهین فرهت در ۱۷ تیر ۱۳۸۴، از سویِ شورای سیاستگذاری مرکز موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به عنوان سرپرست و رهبر موقتِ ارکستر سمفونیک تهران منصوب شد. او در آبان ۱۳۸۴، برای دومین‌بار پس از تشکیل رشتهٔ موسیقی در دانشگاه تهران، به‌عنوان مدیر گروه موسیقیِ دانشکدهٔ هنرهای زیبا انتخاب شد. شاهین فرهت در سال ۱۳۸۵، «موزهٔ نت» را تأسیس کرد. این موزه با حمایت دفتر موسیقی وزارت ارشاد، به‌منظور حفظ پارتیتور‌ها و نت‌های آثار هنرمندان موسیقی ایران آغاز به کار کرد. فرهت، طرح و ایدهٔ تأسیس موزهٔ نت را دو سال پیش از این تاریخ مطرح کرده بود.

از دیگر فعالیت‌های هنری فرهت می‌توان به این موارد اشاره کرد: عضو پیوستهٔ فرهنگستان هنر، عضو اتحادیهٔ بین‌المللی آهنگ‌سازان، کارشناس وزارت ارشاد، حضور دائمی در جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر (دبیر، داور، آهنگساز یا سخنران)، عضو هیئت تحریریه مجله هنرهای زیبا، عضو هیئت تحریریه ماهنامهٔ موسیقایی مقام، داور بخش موسیقی جایزهٔ کتاب سال، داور موسیقی جشنوارهٔ تولیدات مراکز استانی صداوسیما، داور جشنوارهٔ «از طواف تا ولایت»، داور جشنوارهٔ موسیقی دانشجویان پزشکی، عضو هیئت داوران «جشنواره ترنم رحمت»، داور جشنوارهٔ آثار و تولیدات مراکز استانی حوزه هنری، بنیان‌گذار و سرپرست کوارتت زهی تهران، کارشناس تدوین رشتهٔ فوق لیسانس آهنگسازی دانشگاه تهران، مشاور موسیقی موزهٔ سینمای ایران، عضو شورای عالی شعر و موسیقی صداوسیما، عضو شورای فنی ارکستر سمفونیک تهران، عضو شورای عالی خانه موسیقی ایران، عضو شورای سیاستگذاری موسیقی کلاسیک غربی جشنواره موسیقی جوان، و عضو شورای سیاستگذاری سی و ششمین جشنواره موسیقی فجر

شاگردان

شاهین فرهت در طول دوران تدریس خود در ایران و خارج از ایران، شاگردان متعددی داشته که از میانِ افرادی که در ایران از او آموخته‌اند، می‌توان به هنرمندانی نظیر: محمدرضا درویشی، گیتی پاشایی، مینا افتاده، محمدجلیل عندلیبی، عبدالحسین مختاباد، بهناز ذاکری، محمدمهدی گورنگی، امین هنرمند و … اشاره کرد.

زندگی خصوصی

فرهت نخستین عشق زندگی‌اش را آموزگار کلاس اول دبستان خود، مهین کسمایی می‌داند که بعدها یکی از چهره‌های سرشناسِ دوبله در ایران شد. وی دو بار ازدواج کرده‌است که هر دو ازدواجِ وی منجر به جدایی شد. او پس از ازدواج اولش، به دلیل فراز و نشیب‌های زندگی، حدود سه سال آهنگسازی را کنار گذاشت. شاهین فرهت دو فرزند با نام‌های سینا و رکسانه دارد.

سبک

سبک موسیقی شاهین فرهت بر اساس آموخته‌هایش، با هارمونی، کنترپوان، ارکستراسیون و سایر تکنیک‌های موسیقی غرب آمیخته و با الهام از موسیقی دوران رمانتیک است. در بیشتر آثار او، نوعی رمانتیسمِ غیرِ آشکار همراه با نوستالژی احساس می‌شود. ارکستراسیون در برخی از قطعاتِ فرهت، به آثار آهنگسازانِ روس مانند سرگئی پروکفیف و نیکولای میاسکوفسکی، شباهت دارد و به‌نظر می‌رسد از لحاظ سبک نیز در برخی آثارش، از آهنگسازانِ پُست رمانتیک، نظیر گوستاو مالر و آنتون بروکنر تأثیر پذیرفته‌است. صدادهی آثار فرهت با اینکه غالباً با فضای موسیقی ایرانی فاصله دارد، اما از نغمه‌های ایرانی نیز بی‌بهره نبوده‌است.

فرهت در دوران کودکی، به واسطهٔ آموزش‌های پدرش، با ردیف موسیقی ایرانی آشنا شد و بعدها از تم‌ها و ملودی‌های ایرانی در آثار آهنگسازی خود بهره برد. به‌عنوان نمونه، او در سمفونی شماره ۵، با عنوان سمفونی ایرانی، از موسیقی فولکلور ایرانی استفاده کرده‌است و در موومان سوم این اثر نیز، یکی از رنگ‌های درویش‌خان به گوش می‌رسد. وی همچنین از شعرهای شاعران کلاسیک ایران، نظیر: خیام، حافظ، سعدی و فردوسی در برخی آثارش بهره گرفته‌است. شاهین فرهت دربارهٔ موسیقی ایرانی می‌گوید:

فرهت دربارهٔ استفاده از موسیقی ایرانی در فرم‌های غربی می‌گوید:

«وقتی قرار است که کارهایی با ارکستر به سبک و سیاق بین‌المللی اجرا شود، من این تمایل را ندارم که آثاری را که صددرصد برآمده از موسیقی دستگاهی مانند بیات اصفهان و چهارگاه است را عیناً با ارکستر اجرا کنم… تمایل کلی من به سمت آثاری با فرم و سیاق بین‌المللی است و ویژگی آنها هم به‌گونه‌ایی است که هنگام اجرا در ارکسترهای مختلف غربی به هیچ‌وجه برای آنها غریبه به حساب نمی‌آید. در عین اینکه من به عنوان یک ایرانی ناخودآگاه نمی‌توانم از فضای موسیقی ایرانی صددرصد برکنار باشم ولی مسلم است که آن‌گونه که فرضاُ آهنگ‌های روح‌الله خالقی و حسین دهلوی ایرانی صدا می‌دهد، کارهای من این‌گونه نیستند.»

تحلیل سبک از نگاه دیگران

کامبیز روشن‌روان، شاهین فرهت را هنرمندی چندوجهی می‌داند، وی در این‌باره می‌گوید: «او پیانیستی خوب و قابل و در شیوهٔ نوازندگی خود بسیار تواناست.» روشن‌روان، آشنایی با تکنیک‌های جدید در نواختن پیانو را از خصوصیاتِ نوازندگی فرهت می‌داند. به عقیدهٔ کامبیز روشن‌روان، فرهت، آهنگسازی خوب و پایبند به سیستم‌های پیشرفتهٔ موسیقی دنیاست و تمامِ جذابیت‌های فرم و تکنیک‌های موسیقی قرنِ معاصر در آثار او مشهود است. روشن‌روان همچنین آثار فرهت را «آمیزه‌ای از فرهنگ موسیقی ایران و غرب» برمی‌شمارد و او را معلمی کارآزموده و بدون تعصب می‌داند.

درویش‌رضا منظمی، قطعات ساخته شده توسط فرهت را از جمله آثاری می‌داند که اگرچه ریشه در موسیقی کلاسیک غرب دارد اما می‌توان الگوهایی از موسیقی سنتی ایران را نیز در آن‌ها یافت و این ویژگی می‌تواند الگوی مناسبی برای آهنگسازان و معرفی هرچه بیشتر موسیقی ایرانی باشد. منظمی، معتقد است، کمتر کسی مانند شاهین فرهت در حوزهٔ موسیقی کلاسیک در ایران وجود دارد که علاوه بر موسیقی غربی، موسیقی ایرانی را نیز بشناسد و در آثارش از آن الگو بگیرد.

ساسان فاطمی، مهم‌ترین ویژگی آثار شاهین فرهت را دو زبانه بودن در فرهنگ و موسیقی معاصر ایران می‌داند. او زبانِ موسیقی فرهت را به زبان موسیقی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، نزدیک می‌پندارد. به اعتقاد ساسانِ فاطمی، معمولاً سمفونی در ایران بر اساسِ فرم واقعی ساخته نمی‌شود اما فرهت، به فرم سمفونی که هستهٔ اولیه‌اش سونات است، علاقهٔ بسیار دارد و ساختار سمفونی‌هایش قوی و دارای فرم و محتوا است.

محمد سریر، اعتقاد دارد «کمتر هنرمندی پیدا می‌شود که به اندازهٔ فرهت ذهنیت و دانش کافی در موسیقی شنیداری داشته باشد.» او این ذهنیت را ناشی از «خلاقیتِ فرهت» می‌داند که در آرزوها و ایده‌های موسیقایی خود، در تمامی حوزه‌ها نمایان شده‌است. به عقیدهٔ سریر، علاقه و پشتکار شاهین فرهت، نادر است و می‌تواند سرمشقی برای جوانان باشد.

نقد آثار

برخی از آثار شاهین فرهت، به‌ویژه سمفونی‌های او، غالباً با پشتیبانی و حمایت دولتی انجام گرفته‌است. حوزهٔ هنری، وزارت ارشاد و صدا و سیما از جمله نهادهایی هستند که بیشترِ این آثار را سرمایه‌گذاری و انتشار داده‌اند. به‌همین دلیل کارهای سفارشی و تولید آن از سوی نهادهای دولتی به‌مناسبت‌های مختلف، همواره مورد بحث و واکنش منتقدین بوده‌است. شاهین فرهت یکی از آهنگسازانی است که بیشترین انتقادات را در این زمینه متحمل شده‌است.

فرهت پرکارترین سمفونی‌نویس ایرانی است، اما به‌عقیدهٔ برخی کارشناسان؛ هرچند آثار این هنرمند از نظر فرم موسیقی و عنوانِ سمفونی، کاملاُ درست و اصولی نوشته شده‌است اما محتوای این آثار به نارضایتی مخاطبان منجر شده‌است. به گونه‌ای که عنوان «آثار سفارشی» برای عموم شنوندگان موسیقی، یادآور اثری فاقد اصالت است که توسط نهادهای حکومتی به منظور ترویج اهدافی خاص، به هنرمند سفارش داده شده‌است. شاهین فرهت، در برابر این انتقادات، گرایش خود به سمفونی را «امداد غیبی» می‌داند. او تفاوتی میان قطعاتِ سفارشی و آثاری که از ذوق هنرمند نشأت گرفته، نمی‌داند. به اعتقاد فرهت، سفارش برای هنرمند از دو نظر مهم است: «او را به نوشتن کار تشویق می‌کند و سعی می‌کند اثر خوبی ارائه دهد. به‌همین دلیل سفارش یک اثر هنری را نباید با کارهای مقطعی و فوری اشتباه گرفت.» او سفارشی بودن آثار موسیقی را ایراد نمی‌داند و می‌گوید: «سمفونی شماره ۹ بتهوون که بزرگترین سمفونی تاریخ بشریت است یک اثر سفارشی است که نه تنها ایرادی ندارد بلکه از شاهکارهای عالم هنر محسوب می‌شود.»

آثار

آثار شاهین فرهت را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد. دورهٔ نخست، قطعاتی است که در آغازِ تحصیلات آکادمیک نوشته شده، این آثار به موسیقی مدرن نزدیک است و در عین حال، ملودی‌پردازیِ تماتیک در آن‌ها مشهود است. سمفونی خیام، کانتات حافظ، تریو برای سازهای زهی و سونات برای پیانو از قطعات دورهٔ نخست است. دورهٔ دوم، شامل آثاری است که پس از پایان تحصیلاتِ فرهت شکل گرفته‌است. استفاده از هارمونی مدرن و در برخی موارد آتنال، در این آثار دیده می‌شود. این آثار با الهام از فضای پُر هراسِ جنگ ایران و عراق بوده‌است. کوارتت شماره ۱ و ۲، سمفونی شماره ۲، ۳ و ۴ از جمله آثار دورهٔ دوم است. دورهٔ سوم، فصلی است که به تعبیر هرمز فرهت، آهنگساز زبان و سبک خود را پیدا کرده‌است. آثاری که از سمفونی دماوند به بعد نوشته شده‌است را می‌توان حاصل این دوره نامید. فرهت تاکنون حدود یکصد اثر موسیقی در فرم‌های مختلف ساخته‌است که شامل سمفونی‌ها، کوارتت‌ها و کنسرتوها و چند قطعهٔ دیگر است. او در دی ۱۳۹۷، آثار موسیقی خود را به موزهٔ موسیقی ایران اهدا کرد. از شاهین فرهت تاکنون حدود بیست سمفونی ضبط و منتشر شده‌است که در بین آثار آهنگسازان ایرانی، بیشترین تعداد را دارا است، به‌همین دلیل از او با عنوان «پدر سمفونی ایران» یاد می‌کنند.

جوایز

• بهمن ۱۳۸۲، در مراسم اختتامیهٔ نوزدهمین جشنوارهٔ موسیقی فجر، لوح تقدیر، چنگ زرین و ۱۰ سکهٔ بهار آزادی به شاهین فرهت اهدا شد.
• دی ۱۳۸۴، در بیست و یکمین جشنواره موسیقی فجر، تندیس چنگ زرین و لوح جشنواره به همراه هدیهٔ نقدی به شاهین فرهت اهدا شد.

تجلیل و بزرگداشت‌ها

• بهمن ۱۳۸۳، در مراسم اختتامیهٔ بیستمین جشنوارهٔ موسیقی فجر، شاهین فرهت مورد تقدیر قرار گرفت.
• بهمن ۱۳۸۶، در فرهنگستان هنر از «مقام هنری شاهین فرهت» تجلیل به عمل آمد.
• مهر ۱۳۹۵، مراسم بزرگداشت شاهین فرهت در فرهنگسرای اندیشه تهران برگزار شد.
• آبان ۱۳۹۰، در مراسم اختتامیهٔ نخستین «جشنواره طواف تا ولایت» از شاهین فرهت تقدیر شد.
• اسفند ۱۳۹۰، در مراسم نخستین «جایزهٔ پژوهش پروفسور آقابزرگ» از شاهین فرهت به‌عنوان «پژوهشگر برتر موسیقایی» تجلیل شد.
• اردیبهشت ۱۳۹۳، در همایش «کاخ بلند» به مناسبت روز بزرگداشت فردوسی، از شاهین فرهت برای ساختن سمفونی فردوسی تجلیل به عمل آمد.
• آذر ۱۳۹۵، در دومین «جشنواره بین‌المللی موسیقی پیامبر مهربانی»، شاهین فرهت به دلیل ساخت سمفونی پیامبر، مورد تقدیر قرار گرفت.
• خرداد ۱۳۹۷، در مراسم «نکوداشت زادروز هنرمندان پیشکسوت موسیقی متولد بهار»، از شاهین فرهت به همراه چند هنرمند دیگر تقدیر شد.

• فهرست آهنگسازان ایرانی

• رهبانی، مسعود (۱۳۷۴). فرهنگ جهانی موسیقی فیلم (سینمای ایران). تهران: انتشارات چنگ.

• وبسایت شخصی شاهین فرهت
• پارتیتورهای رایگان شاهین فرهت در آرته باکس