شهرسازی

شهرسازی واژهٔ معادل رشته Municipal Engineering در انگلستان است که در سیستم دانشگاهی ایران در ردهٔ مهندسی طبقه‌بندی شده‌است اما معمولاً در دانشکدهٔ هنر و معماری ارائه می‌گردد. تاریخچهٔ ساخت و کاربرد این واژه در فارسی برمی گردد به حضور کارشناسان آلمانی در ایران در دههٔ بیست خورشیدی که در برابر واژهٔ آلمانی Städtebau با همین مفهوم مشابه ساخت و ساز شهر قرار داده شد.

این رشته برای ادامه تحصیل در سطح کارشناسی ارشد دانشگاه‌های ایران شامل چهار گرایش مدیریت شهری، طراحی شهری، برنامه‌ریزی شهری و برنامه‌ریزی منطقه‌ای است و در مقطع دکتری نیز تحت عنوان شهرسازی می‌باشد.

• کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری: دوره ای است که طی آن دانش آموختگان این رشته بتوانند دانش لازم برای تهیه طرح‌های توسعه شهری مورد نیاز کشور را فرا گرفته و بتوانند رابط مناسبی بین برنامه‌های دیگر شهرسازی بوده و نظارت و مراقبت بر توسعه پایدار شهری بر اساس سیاستها و طرح‌های مصوب را بر عهده گیرند.

اهداف مشخص این دوره به شرح زیر است:

1. گسترش دانش و مهارت برنامه‌ریزی شهری به منظور تربیت نیروی انسانی آگاه و کار آمد که بتواند نقش اساسی در هدایت توسعه شهری کشور داشته باشد.
2. تربیت نیروی انسانی متخصص و مورد نیاز برای رفع نیازهای مربوط به برنامه‌ریزی شهری در کشور
3. تقویت زمینه‌های علمی و فنی و تخصصی شهرسازی در حیطه برنامه‌ریزی شهری

شهرسازی در عین تخصصی بودن، دارای خصلت و ویژگیهای میان رشته‌ای است و تقویت زمینه‌های مختلف آن از جمله برنامه‌ریزی شهری در ارتباط و هماهنگ و تنگاتنگ با برنامه‌ریزی منطقه ای، طراحی شهری، مدیریت شهری و برنامه‌ریزی مسکن می‌تواند زمینه‌های رشد و تعالی این رشته در کشور را فراهم کند. دانش آموختگان این رشته می‌توانند در فرایند برنامه‌ریزی و بهبود شرایط زیست مناطق شهری کشور نقش مؤثری داشته و با مشارکت در تهیه طرحهای توسعه شهری و نظارت بر اجرای این طرح‌ها عملاً در فرایند شهرسازی کشور نقش و وظیفه اجراء خود را ایفا نمایند.

دانش آموختگان این رشته می‌توانند در نهادهای مختلف شهرسازی کشور از جمله ادارات و سازمانهای تابعه وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت کشور، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، شهرداریها، دفاتر فنی استانداریها و همچنین دفاتر مهندسین مشاور نقش مؤثری در تهیه و اجراء و نظارت بر اجرای طرحهای توسعه شهری کشور داشته باشند.

• کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی منطقه ای: کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی منطقه ای دوره ای است که طی آن دانش آموختگان این رشته بتوانند دانش لازم برای تهیه طرح‌های توسعه منطقه ای و ناحیه ای مورد نیاز کشور را فرا گرفته و بتوانند رابط مناسبی بین برنامه‌های دیگر شهرسازی بوده و نظارت و مراقبت بر توسعه پایدار منطقه ای و ناحیه ای بر اساس سیاستها و طرح‌های مصوب را بر عهده گیرند.

اهداف مشخص این دوره به شرح زیر است:

1. گسترش دانش و مهارت برنامه‌ریزی منطقه ای به منظور تربیت نیروی انسانی آگاه و کار آمد که بتواند نقش اساسی در هدایت توسعه منطقه ای کشور داشته باشد.
2. تربیت نیروی انسانی متخصص و مورد نیاز برای رفع نیازهای مربوط به برنامه‌ریزی منطقه ای در کشور
3. تقویت زمینه‌های علمی و فنی و تخصصی شهرسازی در حیطه برنامه‌ریزی منطقه ای

• کارشناسی ارشد مدیریت شهری: نگرش جامع به سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌های توسعه شهری و نیز تدوین اهداف یکپارچه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در رأس سیاستگزاری و مدیریت شهری قرار می‌گیرد. تحقق این اهداف، نیازمند ارزیابی نتایج و تبعات سیستم‌های شهری برای تغییرات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی بوده و محتاج تحولات اساسی در سازمان و تشکیلات برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است. ایجاد تعادل بین مراکز شهری بزرگ و کوچک، همکاری بین بخش‌های دولتی، عمومی و خصوصی و نیز تدوین استراتژی محلی در زمره سیاست‌های نیل به مدیریت شهری، قابل تأمل هستند. شهرهای جهان از طریق تجربه و پژوهش مسیرهایی را برای رویارویی با مشکلات توسعه شهری و محیط کشف و در طی این فرایند، بینشی نیز نسبت به نحوه دستیابی به توسعه پایدار کسب کرده‌اند. بدین ترتیب رشته مدیریت شهری به دنبال تربیت متخصصانی است که بتوانند روش‌های حل معضلات امروزی شهرها را ارائه کند. دوره کارشناسی ارشد مدیریت شهری محورهای زیر را به منظور دستیابی به فضایی که بتوان به پرسش‌ها و چالش‌های فوق پاسخ داد، دنبال خواهد کرد:
  1. چگونگی بهبود محیط شهری با رویکرد مدیریت شهری
  2. روش‌های برتر تصمیم‌گیری محیط شهری
  3. روش‌های اجرای استراتژی محیطی و مدیریت شهری
  4. افزایش توان مدیریتی برای برنامه‌ریزی و مدیریت شهر
  5. روش‌های مؤثر برای بکارگیری منابع موجود در جهت مدیریت شهری پایدار

ضرورت و اهمیت ایجاد رشته مدیریت شهری: تجارب دهه‌های اخیر شهرسازی حاکی از آن است که شهر سنتی در محدوده فضایی و عملکردی گذشته از یک طرف قادر به تأمین نیازهای کنونی سکونتگاه‌ها و ساکنین آن نبوده و از طرف دیگر، توان بهره‌برداری از امکانات نوین را نیز ندارد. سگونتگاه‌های کنونی نیز در فضایی به مراتب گسترده‌تر و با عملکردها و نیازهای به مراتب پیچیده‌تر از گذشته عمل می‌کنند. در چنین شرایطی هدف شهرسازی نمی‌تواند صرفاً ساماندهی کالبدی – فضایی یا اجتماعی – اقتصادی تعیین شود، بلکه لازم است پا را فراتر گذاشته و هدف بنیادی مدیریت شهری را در دستور کار شهرسازی جدید قرار داد؛ بنابراین مدیریت شهری به عنوان دوره کارشناسی ارشد و گروه دانشگاهی چه از نظر مقوله و چه از نظر ارزشی و عملکردی کاملاً با اهداف و دیدگاه‌های جدید منطبق می‌باشد.

• کارشناسی ارشد طراحی شهری: تعاریف متعدد و متنوعی از طراحی شهری ارائه شده‌است که دارای وجوه مشترک زیاد و گاه نیز وجود افتراق است. وجوه مشترک مذکور در قالب مشخصات و ویژگی‌های طراحی شهری به شرح زیر قابل ذکر است:

1. تأکید بر جنبه‌های کالبدی و فضایی (سه بعدی) در ضمن توجه به جنبه‌های عملکردی شهر
2. تأکید بر عرصه عمومی
3. ارتباط با معماری، معماری منظر و برنامه‌ریزی شهری
4. کاربست در مقیاسهای مختلف ولی عمدتاً در مقیاسهای بخشی از شهر و پروژه‌های بزرگ و کوچک شده.

هدف کلی طراحی شهری را نظم دهی ظاهری (شکلی) و عملکردی به سکونتگاه‌های انسانی ذکر کرده‌اند، ولی به‌طور خاص هدف طراحی شهری کسب دانش تخصصی و مهارت حرفه‌ای است در زمینه‌های زیر:

1. نظم دهی ساختار شهر و عناصر عمده تشکیل دهندة آن.
2. ترتیب، تنسیق و اصلاح بخش‌های تاریخی به معنی قابل استفاده کردن آنها.
3. طراحی ساختاری توسعه‌های شهری در مقیاس‌های مختلف.
4. تأکید بر طراحی مبتنی بر اصول، قواعد و معیارهای شکل دهنده شهر به صورت تدریجی در طول زمان براساس آگاهی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی.
5. ارتقاء کیفیت محیط شهری.
6. توجه به چالش محلی ماندن و جهانی شدن.
7. قابل زیست کردن و حیات بخشی فضاهای شهری.
8. ایجاد مکان‌های با هویت مردمی.
9. توجه به ملاحظات پایداری در طراحی فضاهای شهری.

طراحی شهری به عنوان یک تخصص حرفه‌ای و یک رشته علمی طی دو دهه اخیر تقریباً در همه جا از اهمیت زیادی برخوردار بوده‌است. این امر از یک طرف به دلیل حاد شدن مسائل گوناگون شهرها و تنزل کیفیت آنها و از طرف دیگر تلاش طراحان شهری برای فعال‌تر و غنی‌تر کردن دانش آن به منظور پاسخگویی مؤثرتر به نیازهای روزافزون جوامع کنونی در ارتباط با محیط‌های انسان ساخت می‌باشد. در کشور ما علی‌رغم نیاز شدیدی که در شرایط کنونی به خدمات این حرفه در مقیاس‌ها، زمینه‌ها و برای اهداف گوناگون احساس می‌شود، متأسفانه حرفه طراحی شهری نتوانسته‌است جایگاه، موقعیت و هویت مناسب خود را بیابد. که نتیجه مشخص آن عدم موفقیت پروژه‌های مختلفی است که تحت عنوان طراحی شهری طی حدود چهل سال گذشته در کشور به اجرا درآمده است. بدون شک بخش مهمی از این عدم موفقیت مرهون برنامه آموزشی طراحی شهری است. به این معنی که آموزش طراحی شهری نتوانسته با ارائه برنامه‌ای مناسب، طراحان شهری حرفه‌ای متخصص، با شایستگی لازم، تربیت نماید.

مسائل و مشکلات روزافزون و متعدد سکونتگاه‌های کنونی از یک طرف و نارضایتی از عملکرد شهرسازی دهه‌های گذشته در بهبود و ارتقاء کیفیت زندگی در سکونتگاه‌ها موجب رشد و رونق حرفه و رشته طراحی شهری در همه کشورهای جهان گردیده‌است. امروزه نیاز به تخصص طراح شهر، چه در بخش دولتی و چه خصوصی در همه جا کاملاً احساس می‌شود. برنامه آموزشی طراحی شهری به گونه ای تدوین شده‌است که دانش‌آموخته این رشته بتواند در شرائط و زمینه‌های مختلف و متنوعی، در کنار برنامه ریزان شهری، معماران، معماران منظر و سایر حرفه‌های مرتبط فعالیت کند. بازسازی و بهسازی بافتهای فرسوده، طراحی مجموعه‌های مسکونی، محلات و شهرها، شهرهای جدید، روستاها، طراحی برای توسعه گردشگری، طراحی پیاده راهها، طراحی شهری پایدار، طراحی سکونتگاه‌ها در مناطق زلزله خیز، ارائه راه حلهای طراحی برای سکونتگاه‌های واقع در حاشیه شهرها و زیباسازی شهری از جمله فعالیت هائی است که فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد طراحی شهری می‌تواند در آنها اشتغال پیدا کند.

• دکتری شهرسازی: به منظور تعیین هدف و رسالت خاص دوره آموزشی دکترای شهرسازی لازم است در ابتدا نگاه مختصری به فلسفه وجودی شهرسازی و ماهیت آن به‌طور کلی داشته باشیم. از ابتدای قرن گذشته، شکل‌گیری حرفه و رشته شهرسازی همواره با بحث‌ها و چالش‌های زیادی همراه بوده‌است. یکی از اصلی‌ترین این بحث‌ها مربوط به ماهیت مناسب آموزش در مقاطع سه‌گانه آن بوده‌است؛ بنابراین برای تعیین شکل مطلوب آموزش شهرسازی در مقطع دکترا لازم است قبل ازهر چیز نقش حرفه ای شهرساز از یک طرف و نقش آکادمیک آن از طرف دیگر روشن شود. بدون شک ماهیت این دو نقش تعیین‌کننده نیازی است جامعه حرفه ای و آکادمیک دارا بوده و برنامه آموزشی دوره دکترای شهرسازی باید به آنها به صورت رضایت بخشی پاسخ دهد.

علیرغم برخی از ابهاماتی که تقریباً در همه جای دنیا در مورد ماهیت و محتوای شهرسازی وجود دارد و قطعاً کشور ما نیز در این زمینه مستثنی نیست، بواسطه نقشی که شهرسازی در ایجاد بستر مناسب برای زندگی شهروندان دارد، روز به روز بر اهمیت و اعتبار آن به عنوان یک رشته و حرفه فعال و مؤثر افزوده می‌شود. هر چند نمی‌توان با قاطعیت گفت که چنین بستری مستقیماً و براساس یک رابطه جبری بر خصوصیات اجتماعی، فرهنگی، رفتاری و… تأثیر می‌گذارد، لیکن به هر ترتیب می‌تواند نقش موثروتعیین کننده ای در هدایت و شکل‌گیری جامعه ای مطلوب داشته باشد. شکل‌دادن و نظم بخشیدن به جنین بستری به گونه ای که اهداف و ارزشهای مورد نظر را تحقق بخشد دلیل اصلی به‌وجود آمدن رشته شهرسازی است.

رشد شهر گرایی و شهرنشینی در طی سده اخیر در سرتاسر جهان و بروز مسائل و مشکلات گوناگون شهری منجر به ایجاد دوره‌های عالی آموزشی و پژوهشی شهرسازی در دانشگاه‌های جهان گردید است. توسعه بی‌سابقه شهرها و شهرنشینی، پیشرفت‌های فناوری و خصوصاً فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات، تحولات مربوط به وسائل حمل ونقل و تغییرات کمی و کیفی کاربری اراضی، و همین‌طور تغییرات کمی و کیفی جمعیت شهری و خواست‌های متنوع و متعدد آنها، و بالاخره تغییر عمده و اساسی در مکانیزمهای تصمیم‌گیری در جوامع شهری، پیچیدگی‌های روزافزون موضوعات شهرسازی را موجب شده‌است. این امر بار دیگر و این بار بسیار روشن‌تر و قاطع تر از گذشته بر ماهیت بین رشته‌ای یا میان رشته‌ای بودن شهر سازی (interdisciplinary) تأکید می‌ورزد. به گونه ای که محتوا، و به تبع آن رویه‌های شهرسازی را نه صرفاً به عنوان زمینه ای علمی یا هنری، بلکه زمینه ای علمی، هنری و انسانی معرفی می‌کند که از ویژگی‌ها و در عین حال پیچیدگی‌های زمینه‌های مرتبط برخوردار بوده و بنابراین استفاده از نظریه‌ها، روش‌ها و فنون مربوط به کلیه زمینه‌های تشکیل دهنده آن اجتناب ناپذیر است. این امر شهرسازی را به رشته و حرفه ای کاملاً خاص و تقریباً بی نظیر تبدیل می‌کند.

ویژگی‌های پیش گفته شده همراه با تغییر و تحولات گوناگون دهه‌های اخیر (فرایند جهانی شدن) به این مفهوم است که ایده دهکده جهانی، خواه نا خواه، در حال تحقق پذیرفتن است؛ بنابراین ماهیت شهرسازی، تحولات جهانی و نظام ارزشی خودی ایجاب می‌کند که در آموزش شهرسازی در کلیه مقاطع، بویژه در مقطع دکترا، هر سه سطح پیش کفته مورد توجه قرار گیرد. بدون تردید دانش‌آموخته شهرسازی قادر نخواهد بود بدون آگاهی از تحولات جهانی، خصوصاً تجارب و دست‌آوردهای سایر جوامع در زمینه حل مسائل مربوطه، فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و حرفه ای خود را به نحو مطلوب به انجام برساند. بدیهی است این امر نباید به این مفهوم تلقی شود که شهرساز مسائل را از خارج وارد کرده و راه حل‌های مربوطه را نیز الزاماً همراه آن از خارج وارد کند و بنابراین راه حل‌هایی ارائه گردد که هیچگونه ارتباط و سنخیتی با شرائط داخلی و محلی جامعه ما ندارد.

گرچه از نظر آکادمیک دوره‌های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا تقریباً در همه دانشگاه‌های معتبر جهان از یکدیگر تفکیک شده و برای هریک هدف و رسالت خاصی در نظر گرفته شده‌است، لیکن واقعیت این است که این مقاطع سه‌گانه به شدت به یکدیگر وابسته بوده و تحقق اهداف موردنظر در مقطع بالاتر متکی و منوط به تحقق اهداف مربوطه در مقطع پایین تراست. این امر به خصوص در مورد رابطه بین دوره کارشناسی ارشد و دکترای شهرسازی موکداً مصداق دارد. با توجه به اینکه هدف دوره کارشناسی ارشد تربیت افراد حرفه ای، و هدف دوره دکترا به عنوان بالاترین سطح آموزشی رشته، تربیت افراد متخصصی است که به تولید دانش و گسترش مرزهای آن پرداخته و از طریق پژوهش و انتقال دانش به حرفه به بهبود و ارتقای کیفیت محیط بپردازند، لذا توجه به رابطه بین حرفه و رشته شهرسازی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. نکته مهم دیگری که در ارتباط با سه مقطع یادشده در شهرسازی باید متذکر شد این است که دوره آموزشی کارشناسی، عمومی، یکپارچه و بدون تفکیک به زیر مجموعه‌های تخصصی است ولی در مقطع کارشناسی ارشد، شهرسازی به زیر مجموعه‌هایی همچون برنامه‌ریزی شهری، طراحی شهری، برنامه‌ریزی منطقه ای و… تقسیم می‌شود. لیکن در مقطع دکترا بار دیگر چنین تفکیکی صورت نگرفته و عنوان دوره در چارچوب عام آن به نام «شهرسازی» خوانده می‌شود. زمینه تخصصی مورد علاقه دانشجو در رساله دنبال خواهد شد. این امر اهمیت بخش پژوهشی دوره دکترا را به خوبی نشان می‌دهد.

شورای عالی شهرسازی و معماری ایران شورایی است که در وزارت آبادانی و مسکن تشکیل شد و از سال ۱۳۴۳ به ریاست عالیه فرح پهلوی آغاز به کار نمود. این شورا تعیین اولویت طرح‌ها، بررسی و تصویب آیین‌نامه‌های شهرسازی، و تعیین و تصویب معیارهای ساختمانی و بررسی قوانین شهرسازی را بر عهده دارد. هدف‌های اساسی شورای عالی شهرسازی برگزیدن سیاست همگانی شهرسازی و هماهنگ‌کردن برنامه‌های شهرسازی با برنامه‌های عمرانی؛ بررسی و تصمیم‌گیری دربارهٔ جلوگیری از گسترش بی‌رویه شهرها تا زمانی که طرح جامع برای آن‌ها تهیه نشده‌است و تهیه نقشه جامع برای شهرهای کشور و اجرای طرح‌های نام برده برای آن شهرها.

با توجه به پیشرفت تکنولوژی و استفاده‌های روزافزون از سیستم‌های کامپیوتری، شهرسازی نیز دستخوش این کاربردها بود و امروزه سیستم‌های بسیاری در راستای ایجاد بستری امن و سریع برای دسترسی به پرونده‌های شهرسازی در شهرداری‌ها طراحی شده‌است. از جمله پرکاربردترین نرم‌افزارهای مورد استفاده در این رشته، جی آی اس، اتوکد، اس پی اس اس، اکسپرت چویس، سیتی انجاین نرم‌افزارهای سه بعدی مثل اسکچ آپ و … می‌باشند.

• شهر
• طراحی شهری
• مهندسی شهرسازی
• توسعه پایدار
• برنامه‌ریزی شهری
• مدیریت شهری
• فضا