محلات

این شهر را به آن جهت که متشکل از محله‌های گوناگونی با فرهنگ‌های مختلف بود، «محلات» نامیدند.

منطقه محلات در روزگار هخامنشیان بخش کوچکی از ایالت ماد به‌شمار می‌رفته‌است. وجود آثار باستانی آتشکده آتشکوه نشان می‌دهد که از زمان امپراطوری ساسانیان منطقه محلات و خصوصاً دره رودخانه قمرود محل استقرار جمعیت بوده‌است. از دوران اسلامی این منطقه جزو ایالت جبال بود و از زمان سلجوقیان تا قاجاریه جزو منطقه عراق عجم شد. بر اساس کتیبه‌های موجود مربوط به هخامنشیان از محلات با عنوان ورکان نام برده شده‌است و بر اساس قدیمی‌ترین نام مربوط به محلات همان ورکان می‌باشد. محلات همان گونه که از نام آن پیداست جمع محله و احتمالاً منظور روستاهایی است که محلات از آن‌ها تشکیل شده‌است. روستاهای پیل پایان، ریوکان، زنجیردان و گوشه. همین‌طور در گذشته به محلات «سایرالبلوک» نیز گفته می‌شده چرا که در آن زمان محلات در نقشه از بلوک‌های قم و کاشان نبوده‌است.

مردم محلات فارسی‌زبان هستند و به لهجه محلاتی سخن می‌گویند. بیشینه مردم این شهر مسلمان و شیعه‌مذهب هستند.

طوایف و خاندان‌ها

محلات سه طایفه بزرگ داشت که بیشتر املاک منطقه در دست آنان بود و همواره با یکدیگر در رقابت و اختلاف بودند:

• خاندان آقاخان محلاتی: ریشه خاندان آقاخان محلاتی که از گذشته تا کنون رؤسای شیعیان نزاریه بودند، به محلات باز می‌گردد. از اجداد خاندان آقاخان، سید عطاءالله معروف به شاه نزار و تعدادی از اعقاب او در مقبره‌ای در مزرعه کهک دفن هستند. در دوران زندیه، سید ابوالحسن از اعقاب این خاندان، از جانب کریم خان زند حکمران کرمان شد. پسر او شاه خلیل‌الله پس از رسیدن به امامت مقر خود را از کرمان به محلات تغییر داد و ۲۳ سال در محلات به سر برد ولی نهایتا به قصد نزدیکی به مریدانش به یزد رفت و پس از دوسال در ۱۲۳۲ قمری طی حمله‌ی عده‌ای از بازاریان به منزلش به تحریک ملاحسین یزدی، به قتل رسید. حسن‌علی شاه، پسر و جانشین شاه خلیل‌الله با سرو جهان خانم دختر فتحعلی‌شاه ازدواج کرد و اولین امام نزاریه بود که لقب «آقاخان» گرفت. او پس از بازگشت به محلات قلعه‌ای مستحکم بنا کرد. وی که در محلات و قم قدرت قابل توجهی داشت و نیروی نظامی مجهزی تشکیل داده بود، در اواسط دوران محمدشاه علیه حکومت مرکزی شورش کرد. اما نهایتا مغلوب شد و به هندوستان گریخت. فرزندان و نوادگان حسن‌علی شاه در هند باقی ماندند ولی برادر کوچک او «ابوالحسن خان سردار» در تهران می‌زیست و فرزندانش از جمله صادق‌خان و اسماعیل‌خان اعتبارالسلطنه (داماد علی‌قلی مخبرالدوله) با دربار قاجار مراوده داشتند.
• طایفه سادات: اعضای این طایفه روحانی و ملاک و در ابتدا ساکن محلات پایین بودند. اما در نتیجه اختلاف ملکی با آقاخان اول، چند خانوار از آنان به اجبار به محله بالا کوچیدند. از اواسط دوران قاجار و براثر ارادت سلیمان‌خان دایی ناصرالدین شاه و پسرش عین‌الملک به برخی از اعضای طایفه سادات، نفوذ و قدرت آنان افزایش یافت. یکی از اعضای این خانواده به نام سید صدرالدین داماد عین‌الملک و معلم سالارالسلطنه پسر ناصرالدین شاه بود. برادرزاده او محسن صدر (ملقب به صدرالاشراف)، در دوران پهلوی به نخست‌وزیری ایران رسید. از سایر اعضای معروف این خانواده می‌توان به جواد صدر، بهجت صدر و حمیدرضا صدر اشاره کرد.
• طایفه قلعه‌ای‌ها: سومین طایفه بزرگ محلات است که به سبب زندگی در قلعه‌هایی که مابین محلات بالا و پایین قرار داشت، به این نام معروف شدند. اجداد این خاندان که از سرکردگان محلی سبزوار بودند و نیروی نظامی کوچکی در اختیار داشتند، به فرمان نادرشاه برای حفاظت از راه‌های منطقه به محلات کوچیدند و قلعه‌ای در بین محلات بالا و پایین احداث کردند که به قلعه «حاج علی‌خان» معروف بود. پس از مدتی به سبب افزایش جمعیت فضای قلعه تنگ شد و حاج امیرخان از بزرگان این طایفه قلعه دیگری در جنوب قلعه اول ساخت که به «قلعه بزرگ» یا «قلعه کیاب» معروف شد. بعدها سایر خوانین این طایفه هریک قلعه‌هایی در اطراف قلعه کیاب بنا کردند، از جمله «قلعه حاجی زین‌العابدین»، «قلعه عبدالله سلطان» (در شمال شرق قلعه کیاب) و «قلعه نو» (در شمال غرب قلعه کیاب) که در حدود ۱۲۹۰ هجری قمری توسط حاجی علی‌اصغر و برادرش محمدهاشم ارباب ساخته شد و آخرین قلعه‌ای بود که در محلات احداث شد. حاجی محمدهاشم در اواخر دوره قاجار به حکومت گیلان منصوب شد. پسر ارشدش «احمدخان محاسب دیوان» مدتی حاکم محلات، خمین و گلپایگان بود. ارباب هاشم از سه ازدواج فرزندان متعددی داشت که چندتن از آنان در دوران پهلوی در مناصب سیاسی رشد کردند: شهاب‌الدین خسروانی (نماینده محلات در مجلس شورای ملی)، سپهبد مرتضی خسروانی، خسرو خسروانی (سفیر ایران در آمریکا و سازمان ملل متحد)، عطاءالله خسروانی (وزیر کار و دبیرکل حزب ایران نوین) و سرلشکر پرویز خسروانی (بنیان‌گذار باشگاه تاج). کیوان خسروانی، طراح مد و معمار ایرانی فرزند سپهبد مرتضی خسروانی است. خانواده‌های امیری، امیرخانی، الهی و توکلی محلات نیز از اعقاب این طایفه هستند.

محلات زادگاه مشاهیر و مفاخر بسیاری همچون صدرالاشراف محلاتی(نخست وزیر و رئیس مجلس ثنادر دوره پهلوی) از رجال و شخصیت‌های اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی_سیاح محلاتی_علی اصغر امین از قضات عالیرتبه -تیمسار پرویز خسروانی(موسس تیم فوتبال استقلال)-شهاب الدین خسروانی و دکتر صدر و بعد از انقلاب نیز شیخ فضل اله محلاتی نماینده امام در سپاه-مهندس روحانی فرزند شیخ فرزانه آیت اله آقای روحانی محلاتی_رسولی محلاتی_توسلی محلاتی - شهیدی محلاتی_دکتر مهدی خلج-آیت اله سیدطه مقدسی و بسیاری دیگر از مفاخر و مشاهیر ملی می‌باشد.

• دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات
• دانشگاه پیام نور محلات
• مرکز آموزش عالی محلات

شهر محلات دو رصدخانه دارای تلسکوپ در مجموعه دانشگاه آزاد اسلامی و پژوهش سرای دانش آموزی دارد.

• دهکده جهانی بید قرمز بزیجان
• آبگرم محلات
• منطقهٔ حفاظت شدهٔ هفتادقله واقع در شمال شهرستان محلات
• منطقه حفاظت شده موته واقع در روستای گل‌چشمه محلات
• پارک زیبای سرچشمه محلات واقع در شمال شهر محلات
• چنار ۱۱۵۰ ساله شهر محلات واقع در میدان چنار شهر محلات
• یخچال طبیعی نیم‌ور واقع در شهر نیم‌ور
• انواع باغ‌های پرورش گل محلات واقع در مزارع گل جنوب محلات
• مجتمع آب درمانی و آب‌گرم طبیعی محلات واقع در روستای آبگرم محلات
• آتشکده آتشکوه میل میلونه متعلق به زمان ساسانیان در نیم‌ور.
• ستون‌های سنگی شهر باستانی خورهه از دوران سلوکیان.
• کوچه‌باغ‌های پولگان محلات واقع در میدان فرمانداری (منطقهٔ پولگان)
• سد ساسانی نیم‌ور واقع در رودخانه قمرود
• پل قدیمی باقرآباد واقع در روستای باقرآباد محلات
• غار آزاد خان واقع در روستای سنجی‌باشی محلات
• غار سوراخ گاو واقع در خورهه محلات
• غار چال‌شغال در روستای آتش کوه نیم‌ور
• غار یکه‌چاه واقع در روستای یکه‌چاه محلات
• غار باباجابر واقع در روستای جودان محلات
• غار شاه‌بلبل واقع در خورهه محلات
• سرچشمه محلات

آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) مورد نیاز شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم از سرچشمه‌های دز در شهرستان الیگودرز تأمین می‌شود. به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آب‌های دنیا است.

اما انتقال آب از شهرستان الیگودرز به شهرهای ذکر شده باعث اعتراض مردم الیگودرز شده‌است. از اثرات انتقال آب، پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن بیش از ۶۰ حلقه چاه و کم‌آب شدن ۱۷۱ حلقه چاه دیگر در شهرستان الیگودرز بوده‌است. خشک شدن چاه‌ها و چشمه‌های شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کرده باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورش ماهی در این شهرستان شده‌است.

از جمله سنگ هایی که در شهرستان محلات وجود دارد می توان به سنگ تراورتن عباس آباد ، سنگ تراورتن دره بخاری و سنگ تراورتن آبگرم اشاره کرد. این دسته از سنگ ها جنس بسیار محکم و استخوانی دارند و ضدشوره می باشند که مناسب مناطق سردسیر و گرمسیر است.

• جایگاه و بلندا