مدار زمین‌ایستا

نام‌گذاری این مدار به افتخار آرتور سی. کلارک نویسندهٔ علمی-تخیلی صورت گرفته‌است. کلارک در سال ۱۹۴۵ در مقاله‌ای که در مجله «دنیای بی‌سیم» (به انگلیسی: Wireless World) به چاپ رساند، امکان وجود «رله‌های فرازمینی» در مدار اطراف زمین را مطرح کرده بود.

ماهواره‌های مدار زمین‌ایستا، در حالت کلی بر روی مداری با همین نام و بالای خط استوا، در فاصله ۳۵۷۸۶ کیلومتری از سطح زمین قرار دارند. مدارهای زمین‌ایستا یا مدار ۲۴ ساعته؛ دوره گردِشی، درست برابر گردش زمین دارند و سرعت حرکت آن‌ها در مدار حدود سه کیلومتر در ثانیه است. برای ردیابی ماهواره احتیاج به سیستم پیچیده‌ای نیست. ماهواره‌ها در مدارثابتِ زمینی، با تعداد کم امکان ایجاد پوشش زیادی را بر روی زمین دارند. تنها سه ماهواره روی این مدار، برای پوشش سطح زمین (به جز قطبها) کافی است. ماهواره نسبت به زاویه‌ای که ایستگاه زمینی آن را می‌بیند، ثابت است، در نتیجه احتیاجی به تغییر جهت آنتن نیست ولی تنظیم آن ضروری است. تعداد زیادی از ایستگاه‌های زمینی می‌توانند تحت پوشش یک ماهواره در این مدار قرار گیرند، به طوری که آنتن هر ماهواره می‌تواند حداکثر ۴۲/۴ درصد سطح کره زمین را بپوشاند.

مدارِ زمین‌ایستا، یک مدارِ دایره‌ای با شعاع ۴۲۱۶۴ کیلومتر است. همه مدارهای زمین، چه مدور یا بیضوی، دارای محورِ نیم‌قطر بزرگ یا اوج یکسان هستند. در واقع، مدارهایی با دوره گردشِ مشابه، همیشه اوج مشابه‌ای دارند. در موارد خاص از یک مدار زمین‌ایستا، رَدگیری مسیر اینگونه ماهواره‌ها بر روی زمین، تنها یک نقطه در خط استواست. در حالت کلی یک مدار زمین‌ایستا با تمایل غیر صفر یا خروج از مرکز و مدار، در صورت تغییر جای نقطه آن بر روی‌زمین، معمولاً قبل از پایان روز نجومی به همان مکان بازمی‌گردد.

در این معادله P دوره مداری و μ ثابتِ گرانشِ زمینی است و مساوی می‌شود با ۳۹۸۶۰۰٫۴۴۱۸ (${\displaystyle Km3/S2}$

${\displaystyle a=\sqrt[3]{\mu {\left(\frac{P}{2\pi }\right)}^2}}$

مدار زمین‌ایستا منحصربه‌فرد است و از همین رو برای قرار دادن یک ماهواره در آن باید از اتحادیه بین‌المللی مخابرات (به انگلیسی: ITU) کسب مجوز نمود. این اتحادیه فضای اشغال شده توسط این مدار را به صدها تکه کوچک تقسیم کرده‌است که هر کدام را یک نقطه مداری می‌نامند. ماهواره‌های مخابراتی باید در میانه این فضای اختصاص داده شده قرار گیرند تا از تداخل رادیویی و احتمال برخورد ماهواره‌ها با یکدیگر اجتناب شود.

به دلیل ظرفیت محدود این مدار در پذیرش ماهواره و جلوگیری از مشکلات فنی و همچنین سوءاستفاده برخی از کشورها در اشغال بی‌دلیل نقاط مداری، اتحادیه بین‌المللی مخابرات راه دور وظیفه تخصیص این نقاط و نظارت بر عملکرد دولت‌ها در این زمینه بر عهده دارد. وقتی کشوری موفق می‌شود یک نقطه مداری را تصاحب کند باید ظرف زمان مشخصی ماهواره مخابراتی خود را در آن نقطه مداری مستقر کند. اگر چنین اتفاقی رخ نداد اتحادیه بین‌المللی مخابرات راه دور حق دارد مالکیت کشور اول را لغو و نقطه مداری را در اختیار کشور دیگری بگذارد و این همان نکته‌ای است که موجب شده‌است ایران نقاط مداری خود را از دست بدهد.

تصاحب نقاط مداری در منطقه خاورمیانه بسیار مشکل است، زیرا هم‌اکنون امارات متحده عربی بیش از ۱۲۰، ترکیه بیش از ۷۰، اسرائیل بیش از ۵۰، مصر ۱۸، پاکستان ۱۵ و قطر ۱۳ نقطه جدید را رزرو کرده و در نوبت واگذاری قرار دارند.

در سال ۱۳۵۶ با تلاش و با استفاده از موقعیت سیاسی کشور در آن سال، ایران توانسته بود سه نقطه مداری زهره (۱٬۲٬۳) که با توجه به موقعیت‌شان استراتژیک محسوب می‌شدند را از آن خود کند. ایران ۹ سال فرصت داشت تا ماهواره‌های خود را در این نقاط مستقر کند، اما به دلیل شرایط پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران و جنگ ایران و عراق این فرصت ویژه از بین رفت. سازمان فضایی ایران توانست با تمهیداتی از جمله استقرار چند ماهواره دست دوم در این نقاط زمان حفظ نقاط مداری خود را افزایش دهد، اما سرانجام در سال‌های ۱۳۸۷ و ۱۳۹۱ دو نقطه مداری از سه نقطه از دسترس ایران خارج شد و به گفته کارشناسان، خسارتی جبران ناپذیر و سنگین به کشور وارد شده‌است.

سال‌های اخیر

در سال‌های اخیر سازمان فضایی ایران توانسته‌است، ۱۳ نقطه مداری را برای ایران رزرو کند. در خوشبینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها و به شرط بهبود شرایط علمی کشور و تبادل روابط با دیگر کشورها ممکن است، تا حدود پنج سال دیگر حداکثر دو یا سه نقطه به ایران واگذار شود.

استفاده از فرصت‌های مطالعه و پژوهش‌های عملی در رده‌های علمی برای یک کشور، از آن دسته فرصت‌های طلایی ایست که می‌تواند، مسیر دسترسی آن کشور را به سوی پیشرفت‌های اساسی هموار کند.

• مدار
• مدار (سیاره)
• مدار زمین‌آهنگ
• ماهواره‌ها
• ماهواره‌های ایران
• گرانش