مسجد جامع قزوین

مسجد جامع عتیق که بی شک یکی از مقدس‌ترین مکان‌های شهر قزوین به‌شمار می‌رود، با مساحت حدود ۳۵۰۰ متر مربع از چهار در ورودی و صحن تشکیل و برای هر کدام یک ایوان بزرگ ساخت شده‌است. صحن‌ها به همراه گنبد و مناره‌ها از نمونه‌های بسیاز زیبای مماری اسلامی و سنتی ایران به‌شمار می‌روند.

سبک معماری این مسجد مربوط به دوره سلجوقی و صفوی بوده و به باقی بناهای ساخته شده در این دوران‌ها تشابه زیادی دارد.

این مسجد در قرن هفتم درهای متعدد داشته‌است که در کتاب «التدوین فی اخبار قزوین» تألیف عبدالکریم رافعی از آن‌ها یاد شده‌است. در حال حاضر مسجد دو ورودی دارد. ورودی اصلی در مشرق و ورودی فرعی در شمال غرب ساختمان قرار گرفته‌است. ورودی اصلی سردری باشکوه دارد که سازنده آن شناخته نیست، اما بر اساس کتیبه‌های موجود در سال ۱۱۹۱ قمری توسط فردی به نام «محمدصادق» از اهالی قزوین مرمت شده‌است و بار دیگر نیز در سال ۱۲۵۱ قمری توسط علی‌نقی میرزا پسر فتحعلی‌شاه که در آن هنگام فرمان‌روای قزوین بود، مرمت شد. آخرین بار نیز در سال ۱۳۵۳ قمری، حاج مهدی معمار قزوینی سردر و هشتی آن را تغییراتی داده و با آجرتراش بازسازی نموده‌است.

پس از ورودی اصلی حیاط باریک و دراز واقع شده‌است که عرض آن بیست متر و در شمال و جنوب آن حجره‌هایی ساخته بودند که تا پیش از دوران معاصر، مسکن فقرا و بیماران بود و در دوره پهلوی حجره‌ها را مسدود کردند. این حیاط احتمالاً بازمانده مدرسه‌ای قدیمی است. در انتهای این حیاط، دری دیگر و در پشت آن کریاسی زیبا قرار دارد که به حیاط بزرگ مسجد وارد می‌شود.

بزرگترین ایوان مسجد، ایوان جنوبی آن است که از لحاظ عظمت و اسلوب ساختمان و تزئینات از شاهکارهای معماری ایران شمرده می‌شود. بانی این ایوان شاه عباس دوم پادشاه صفوی است که در سال ۱۰۶۹ به اتمام آن موفق گردیده‌است.

ایوان شمالی با دو مناره بلند که در طرفین آن قرار دارد و با کاشی‌های رنگانگ مزین است، به احتمال قوی از بناهای شاه طهماسب صفوی است، اما به دلیل گذشت زمان کتیبه آن از میان رفته‌است و نمی‌توان در این زمینه با قطعیت اظهار نظر کرد. کاشی‌های این ایوان و مناره‌های به مرور زمان ریخته و از میان رفته بود تا آنکه در بین سال‌های ۱۳۱۲–۱۳۱۳ قمری به دستور علی‌اصغر اتابک توسط سعدالسلطنه، حاکم وقت قزوین، تعمیر شد.

تاق جعفری یا مقصوره خمارتاشی پشت ایوان جنوبی قرار دارد که کار ساختمان آن در شوال ۵۰۰ قمری به دستور امیرزاهد خمارتاش بن عبدالله عمادی آغاز شد و در رجب سال ۵۰۹ پایان یافت. روسازی این گنبد از کاشی لاجوردی است و توسط سعدالسلطنه انجام شده‌است. در وسط دیوار جنوبی مقصوره، محرابی است که از سنگ‌های مرمر صیقلی و شفاف بنا شده و با کاشی‌های رنگارنگ زینت یافته‌است. قطعه مرمری که در وسط محراب است نازک و شفاف است به طوری که تابش آفتاب از آن عبور می‌کند.

هریک از رواق‌های اطراف حیاط به نام امام‌جماعت و پیشنمازی که زمانی در آنجا نماز می‌کرده‌است معروف شده‌است. رواق‌های شرقی از همه باریک‌تر و رواق‌های جنوبی از رواق‌های دیگر بزرگتر و وسیع‌تر است. در بخش شمالی حیاط رواق‌ها حدود یک متر از کف حیاط بالاتر است ولی در دو طرف شرقی و غربی بیش از نیم متر از کف حیاط ارتفاع ندارد. نمای خارجی رواق‌های جنوبی از هر طرف چهار تاق‌نماست و نمای رواق‌های شرقی و غربی، از هر طرف سه تاق‌نماست و در ایوان شمالی از هر طرف پنج تاق‌نما.

در بین رواق‌های جنوبی دو صفه موجود است که یه یکی به نام «تاق هرونی» شهرت دارد و بنای آن منسوب به هارون‌الرشید است. صفه دیگر، تاق احمدیه یا تاق حلاج است. رواقی که در مغرب ایوان جنوبی است و همچنین سرداب یا زیرزمین مسجد را که در تابستان اقامه نماز جماعت و مجلس وعظ در آن منعقد می‌شد، سعدالسلطنه حکمران قزوین به هزینه و دستور علی‌اصغرخان اتابک در سال آخر سلطنت ناصرالدین‌شاه بنا کرده‌است و رواق واقع در جنوب ایوان غربی را حاج محمدعلی که یکی از تجار قزوین بوده‌است، به سال ۱۳۲۰ قمری بنیان گذاشته‌است.

در میان حیاط حوض بزرگی است و میان حوض و ایوان شرقی در حیاط مسجد آبخوره‌ای است که ده پله باید پائین رفت و تا به قنات خمارتاش رسید. در اینجا آب قنات از وسط آبخوره می‌گذرد و به طرف جنوب شهر می‌رود و بیرون دروازه شاهزاده حسین آفتابی می‌شود. ۰

در اردیبهشت سال ۱۳۹۲ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین ضمن مرمت مناره غربی مسجد جامع موزه سنگ و سفال را در شبستان غربی این مسجد تاریخی افتتاح کرد. در این موزه انواع سفالینه‌ها، سنگ نگارهها، ارسی، کاشی و انواع گچ بریها در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته‌است.

• مسجد النبی قزوین
• آتشکده زیرین مسجد جامع قزوین

• گلریز، سیدمحمدعلی (اردیبهشت‌ماه ۱۳۳۷)، مینودر یا باب‌الجنه قزوین، تهران: انتشارات دانشگاه تهران