مهدی‌شهر

این شهر تا پیش از انقلاب اسلامی سنگسر نامیده میشد و پس از انقلاب به مهدی شهر دگرگون گشت.

به گواهی آمارهای سرشماری، مهدی‌شهر در دهه ۳۰ شهری کاملاً مهاجرفرست بوده‌است، به‌طوری که جمعیت آن از ۱۴۵۰۰ نفر در سال ۱۳۲۹ به ۹۱۰۱ نفر در سال ۱۳۳۵ کاهش یافته‌است. این شهر در سال ۱۳۳۵ سومین شهر پرجمعیت استان سمنان بوده‌است که به تدریج به جایگاه پنجم تنزل پیدا کرده‌است.

اما با فعال شدن صنعت در این شهر، مجدداً از سال ۱۳۵۵ روند رشد جمعیتی ادامه می‌یابد به‌طوری که هم‌اکنون رشد جمعیت مهدیشهر ۲/۳ درصد است.

در سرشماری سال ۱۳۹۵ مشخص شد شهرستان مهدیشهر ۴۷ هزار و ۴۷۵نفر جمعیت در ۱۵ هزار و ۲۲۶ خانوار دارد که شامل ۲۳ هزار و ۸۴۴ نفر مرد و ۲۳ هزار و ۶۳۱ نفر زن و ۴۱ هزار و ۶۷۳ نفر جمعیت شهری و ۵ هزار و ۸۰۲ جمعیت روستایی است.

نتایج سرشماری‌های سنگسر در سال‌های مختلف:

شهر مهدیشهر همانند سایر شهرهای شمالی استان سمنان دارای آب و هوای کوهستانی است که به دلیل قرار گرفتن در مجاورت سلسله جبال البرز دارای آب و هوایی ملایم و مطبوع در تابستان می باشد و در عوض در زمستان بیشتر روزها پوشیده از برف و دچار یخبندان بوده و گاه و بیگاه راه های آن بسته می شود. طبیعی است که در اینگونه اقالیم هرچه ارتفاع از سطح دریا افزایش یابد بر میزان رطوبت و بارندگی افزوده و برعکس از حرارت هوا کاسته می شود. در سلسله جبال البرز نقطه ها تا ۸۵۰ میلی متر و در کویر تا ۲۵ میلی متر باران در سال اندازه گیری شده است.

از لحاظ زمین‌شناسی شهر مهدیشهر قسمتی از چین خوردگیهای دامنه جنوبی البرز می‌باشد و همان تشکیلات زمین‌شناسی را داراست و آثار دوران‌های چهارگانه زمین‌شناسی را به خوبی و اکثراً به آسانی می‌توان در آن مورد مطالعه قرار داد. از دوره ژوراسیک قسمت‌های آهکی در سنگسر وجود دارد که چشمه راوند را در بر می‌گیرد. از دوره ژوراسیک و کِرتاسه نیز تشکیلاتی در گل رودبار و غار دربند وجود دارد. از دوره سوم در قسمت شمال و شمال شرقی تشکیلاتی از دوره ائوسن دیده می‌شود.

در گذشته، سنگسری‌ها زندگی عشایری داشتند که دامنه کوچ آنها از استان‌های تهران و مازندران تا گلستان و خراسان را دربرمی‌گرفت ولی اکنون بیشتر مردم شهرنشین گشته‌اند.

عشایر سنگسری در استفاده از شیر گوسفند مهارت خاصی دارند و انواع لبنیات مرغوب و منحصربه‌فرد خود را از آن تهیه می‌کنند که تعداد این لبنیات به بیش از ۳۰ نوع می‌رسد که مهم‌ترین آنها: ماست، دوغ، آرشه، پنیر، خورش، لور، چیکو، کشک، وارعون و … می‌باشد. همچنین گوسفندان سنگسری از حیث پرواری بی‌نظیراند و محصول گوشت آنها تقریباً ۶۰٪ وزن گوسفند پیش از ذبح شدن است.

سابقه تاریخی این شهر به پیش از اسلام و حتی به زمان سلسله‌های پیشدادی می‌رسد. در شاهنامه فردوسی از سنگسر که همان سکسر یا سکسار باشند سخن رفته‌است. در روایات ملی و حماسه‌های ایران نیز از سکسر و سکساران یاد شده. همچنین به سگساران در چندین جا از شاهنامه فردوسی اشاره شده‌است، از جمله رای زدن تورانیان از جنگ ایران:

در فرهنگ شاهنامه، ذیل کلمه سگسار آمده‌است: «از مرز و بوم‌هایی که داهیان در آن جای گرفتند». و راجع به داهیان در ذیل کلمه سکزی می‌خوانیم: «... داه گروهی بودند از آرین که در دشت خوارزم جای گرفتند و پس از آن در کنار جنوبی دریای خزر جایگیر شدند. از … آنان مردم بستوه آمدند. پادشاه ایران گروه داه را پراکنده‌ساخت. یکدسته از آنان را به زابلستان کوچانید و آنان را سکزی خواندند … و دشت خوارزم داهستان نامیده شد که مخفف آن دهستان است و اکنون به دهستان معروف است و یکدسته از گروه داه را در زمینی جای دادند در طبرستان ...». به این ترتیب می‌توان گفت سنگسر که در نواحی جنوبی دریای خزر قرار دارد جزئی از سگسار باستانی است و سنگسری‌ها از بازماندگان داهیان و با مردم سیستان (سجستان) و خوارزمیان قدیم از یک نژاد می‌باشند.

مردم این دیار از دیر باز در پاسداری از سرزمین ایران پیش قدم بوده که به عنوان نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• در جنگ شاه طهماسب اول با سلطان سلیمان قانونی (شاه عثمانی) تعداد کمی از سربازان سنگسری (حدود ۲۰۰ نفر) جلو ارتش عظیم عثمانی را سد کردند و همگی کشته شدند تا سپاه ایران بتواند فرصت عقب‌نشینی و تجدید قوا را پیدا نموده و از نابودی کامل نجات یابد.
• در نبرد مهماندوست اشرف افغان با نادرشاه، جزء سربازان نادرشاه بودند و رشادت زیادی از خود نشان دادند.
• اسماعیل‌خان، ذوالفقارخان، مطلب‌خان، محمدعلی‌خان و عیسی‌خان مردانی بسیار متهور و جنگجو بوده که در بیشتر جنگ‌های مهم دوره فتحعلی شاه حضور داشته و پیروزی‌های نمایانی بدست آوردند. در رویداد جدایی افغانستان سردار ذوالفقارخان سنگسری فرماندهی سپاه ایران را بعهده داشت و دوبار افغان‌ها را شکست داد.
• از سال ۱۳۰۷ مهدی‌شهر دارای شهرداری مردمی بوده و در سال ۱۳۱۴ به‌عنوان چهارمین شهر استان سمنان توسط وزارت کشور به رسمیت شناخته شد. ناحیه مهدی‌شهر تا قبل از شهریور ۱۳۲۰ دارای فرمانداری نظامی بود که دودانگه و چهاردانگه و نقاط دیگری از شهرستان ساری سابق جزء آن بوده‌است. یادآوری می‌شود که در فرهنگ جغرافیایی ایران که در سال ۱۳۲۹ چاپ شده‌است، این ناحیه با حدود و مشخصات کنونی به عنوان بخش مهدی‌شهر آمده‌است. این بخش در ۱۳۸۷ به شهرستان مهدیشهر ارتقاء یافت. شایان ذکر است شهمیرزاد تا پیش از سال ۱۳۴۰ که سمنان به فرمانداری کل ارتقاء یافت جزئی از استان دوم یعنی استان مازندران بوده‌است.

جغرافیای تاریخی سنگسر

مورخان عرب در دوران پس از اسلام سنگسر را در کتاب‌های خود رأس الکلب ثبت کرده‌اند و این جمله ترجمه اشتباهی از نام سگسر است که در کتاب‌های آنان راه یافته و به همین صورت گفته شده‌است.

• پارک آبشار مهدی‌شهر
• غار دربند مهدیشهر
• حسینیه المهدی
• موزه عشایری ایل سنگسر
• عمارت کیپور (خیل خان مهدیشهر)
• دیواره صخره نوردی سنگسر سل
• کافر قلعه
• امامزاده قاسم
• چشمه گل رودبار
• پارک گل های داوودی
• موزه سنگ و فسیل
• پارک بزرگ سنگسر
• مسجد پامنار مهدیشهر
• آب انبار تاریخی مهدیشهر
• امامزاده علی اکبر مهدیشهر
• حسینیه اعظم مهدیشهر
• خانه ابراهیم خان
• شهربازی کوهستان
• چشمه های آب گرم

اقتصاد و فلسفه وجودی شهر مهدی‌شهر، بر صنعت و دامداری آن، استوار است. به گواهی آمارهای موجود در سال ۱۳۸۷، صنعت مهدی‌شهر ۲۳ درصد از سهم صادرات استان سمنان به خارج از کشور را به خود اختصاص داده‌است.

پایه‌گذاری صنعت در شهرستان مهدی‌شهر، به دهه ۱۳۵۰ شمسی بازمی‌گردد. در این دهه هژبر یزدانی سرمایه‌دار فقید سنگسری، طرح ایجاد ۱۳ کارخانه عظیم را در جنوب غربی مهدی‌شهر به اجرا درآورد. تا پیش از وقوع انقلاب ۵۷ و کوچ اجباری او به کاستاریکا، وی سه کارخانه ریسندگی پاکریس، کفش اطمینان و پی وی سی، را به‌ثمر نشاند و سنگسر آنروز عملاً به شهری مهاجرپذیر بدل شد.

پس از خروج او از کشور، روند رشد صنعت مهدی‌شهر پس از وقفه‌ای طولانی مدت باردیگر سیر صعودی یافت و به تدریج واحدهای دیگری در کنار کارخانجات هژبر یزدانی شکل گرفت. عمده صنعت مهدی‌شهر مربوط به قطعه سازی خودرو، صنعتی سازی ساختمان، صنایع UPVC، صنعت کاشی، سیمان، گچ و صنایع تولید کفش است.

از جمله بزرگترین واحدهای این شهر می‌توان به کارخانه تولید ملات خشک، کارخانجات گروه صنعتی روستا (وابسته به شرکت سایپا)، کارخانجات قطعه سازی غرب استیل، کارخانجات کفش نوید بهمن، کارخانه کاشی سمنان، کارخانجات نوین خزر، سیمان، گچ الماس، پی وی سی و … اشاره کرد. هم‌اکنون شهر مهدی‌شهر دارای ۳ شهرک صنعتی است که در جنوب و جنوب غرب آن استقرار یافته‌اند. این شهرک‌ها زمینه اشتغال بیش از ۸۰۰۰ نیروی کار را فراهم کرده‌اند.

اطلاعات شهرک‌های صنعتی مهدی‌شهر بدین شرح است.

• شهرک صنعتی غنچه انگوری (با مساحتی حدود ۸۰ هکتار در ۲ کیلومتری جنوب غرب مهدی‌شهر)
• شهرک صنعتی گل رودبار (با مساحتی حدود ۱۳۰ هکتار در غرب مهدی‌شهر)
• شهرک صنعتی مهدی‌شهر (با مساحتی حدود ۲۰۰ هکتار در ضلع غربی جاده سمنان - مهدی‌شهر و وابسته به شرکت شهرک‌های صنعتی استان سمنان)

نخستین کارخانه ملات خشک سیستماتیک کشور و خاورمیانه که با سرمایه گذاری دولتی ساخته شده است، در شهر مهدیشهر ( سنگسر ) قرار دارد و سالانه ۱۰۰ هزار تن ملات خشک تولید می‌کند.

زبان سنگسری(ISO/DIS ۶۳۹–۳) عضوی از شاخهٔ شمال غربی زبان‌های ایرانی است این زبان از جنس زبان مازندرانی (طبری) می‌باشد و با زبان سمنانی، سرخه‌ای، شهمیرزادی و لاسگردی نزدیکی و شباهت خاصی دارد.

زبان سنگسری در تاریخ معاصر مورد تجزیه و تحلیل بسیاری از کارشناسان و خبرگان رشته زبان‌شناسی قرار گرفته‌است.

برای نمونه پروفسور ویندفوهر استاد دانشگاه میشیگان آمریکا، در سال ۱۹۶۵ رساله دکترا خود را با موضوع «ریخت‌شناسی افعال زبان سنگسری» ارائه داد.

همچنین پروفسور چراغعلی اعظمی سنگسری در رساله‌ای مجزا و با همکاری پروفسور ویندفوهر، کتابی ماندگار با عنوان «واژه‌نامه سنگسری» نوشته‌است که بسیاری از افعال و کلمات موجود در این کتاب دیگر بین اهالی سنگسر تکلم نمی‌شود.

اهالی مهدی‌شهر زبان فارسی را نیز به‌خوبی صحبت می‌کنند ولی در بین خود ترجیح می‌دهند که با زبان خویش حرف بزنند که در این صورت دیگران از آن چیزی سر درنمی‌آورند.

در این زبان دوواکه اختصاصی وجود دارد که در دیگر زبان‌ها نظیر آن را کمتر می‌توان دید یکی واکه مرکزی به نام «شوا» و دیگری واکه افراشته گرد «ؤ» است که اولی نیز در زبان کردی هم دیده می‌شود ولی واکه دومی درزبان‌های دیگر ایرانی یافت نشده‌است.[منبع:بررسی زبان سنگسری،صباغیان]

رزم‌آرا در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران دربارهٔ زبان سنگسری می‌نویسد:

«زبان سنگسری مخلوط به تاتی و راجی است.»

سنگسری‌ها شاخص‌ترین کوچندگان دامنه‌های البرز هستند. آنها طولانی‌ترین مسیر کوچ جهان را طی می‌کنند به طوری که فاصلهٔ دورترین نقطهٔ ییلاقی و قشلاقی آنان به بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر می‌رسد. برنارد هوکارد محقق مشهور اروپایی نیز معتقد است عشایر ایل سنگسری طولانی‌ترین مسیر کوچ رو جهان را دارا هستند.

سیاه چادر عشایر سنگسری که «گوت» نام دارد منحصربه‌فرد است و از ساختار ویژه‌ای برخوردار است. تقسیمات داخلی سیاه چادر سنگسری همسان معماری ایرانی است. پلاس سنگسری کف آن را مفروش و دیوارهای نقش دار، فضای داخل چادر را به محل میهمانان، خانواده و آشپزخانه تفکیک می‌کنند. دست بافته‌ها و آویزه‌های بسیاری که دارای نقش و رنگ هستند در داخل چادرها کاربرد دارند.

عشایر ایل سنگسری از شیر گوسفند و بز، ۳۲ نوع محصول لبنی تولید می‌کنند. همچنین آنان در تولید نوعی شکلات محلی به نام چیکو تبحر خاصی دارند. چیکو و روغن زرد که ماحصل تلاش عشایر سختکوش ایل سنگسر است، بخشی از سوغات مهدی‌شهر را تشکیل می‌دهد.

عشایر سنگسری در استفاده از شیر گوسفند، مهارت بخصوصی دارند و انواع لبنیات؛ و منحصربه‌فرد خود را از آن تهیه می‌کند که تعداد این لبنیات، به بیش از ۳۲ نوع می‌رسد و مهم‌ترین آنها ماست، آرشه، دوغ خورش، ماست چکیده، کره، پنیر، چیک کو توک، مامایی وو، سزمه و دیگر موارد این چنینی است.

از دیگر سوغات مهدیشهر فرش دستباف، جاجیم، پلاس قالیچه ابریشمی و مواردی از این دست است.

امروزه بخش‌هایی از مراتع استان‌های سمنان، تهران، قزوین، قم، مرکزی، مازندران، گلستان، گیلان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی و اصفهان همچنان در اختیار عشایر ایل سنگسر قرار دارد.

شهر مهدی‌شهر (سنگسر)، مرکز شهرستان مهدی‌شهر، خاستگاه ایل سنگسری است که خانوارهای عشایری از اواخر شهریور تا اواسط خرداد ماه در آن سکونت دارند.

گوسفند سنگسری نوعی نژاد منحصر بفرد از دام سنگسری و از انواع نژاد گوسفند گوشتی در ایران است. خاستگاه گوسفند سنگسری مراتع عشایر ایل سنگسر در شهرستان مهدیشهر و تعدادی از استان‌های همسایه‌ است. همچنین گوسفندان سنگسری از حیث پرواری بی‌نظیراند و محصول گوشت آن‌ها تقریباً ٪۶۰ وزن گوسفند پیش از ذبح شدن است.[۱]

قدمت دانشگاه در شهر مهدی‌شهر به سال ۱۳۶۷ بازمی‌گردد. در این دوره، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی به همت خیرین مهدی‌شهر، بویژه زنده یاد 'عزیز نورانی، حاج حسین متولیان، حاج حسین طاهرزاده، حاج احمد حامدی، حاج حسین یوسفیان در منطقه دربند مهدی‌شهر احداث شد. متأسفانه در مدت بیش از ۲۰ سال به دلیل سایه سنگین مرکز استان بر روی این شهر، هیچگونه توجهی از سوی دولت به توسعه واحدهای دانشگاهی مهدی‌شهر صورت نپذیرفت. اما از سال ۱۳۸۵ به بعد به بتدریج دانشگاه‌های آزاد، پیام نور و علمی کاربردی، در این شهر فعال شدند که بجز دانشگاه پیام نور، باقی مراکز آموزشی از هزینه بخش خصوصی اداره می‌شود. واحدهای دانشگاهی مهدی‌شهر هم‌اکنون پذیرای بیش از ۳۰۰۰ دانشجوست.

فهرستی از دانشگاه‌های مستقر در شهر مهدی‌شهر:

• دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی مهدی‌شهر
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهدی‌شهر
• دانشگاه پیام نور مهدی‌شهر
• دانشکده منابع طبیعی مهدی‌شهر
• دانشگاه علمی کاربردی مهدی‌شهر (زیر نظر کارخانجات غرب استیل)
• دانشگاه علمی کاربردی بهزیستی مهدی‌شهر

صنایع دستی سنگسری‌ها شامل قالی بافی، نمد مالی، گلیم و جاجیم بافی و همچنین بافتن پارچه‌های کمابیش ظریف مانند چادر، برک، شال، مقنعه و … می‌باشد. اندازه قالی‌ها معمولاً بزرگ نیست و کمتر به بافتن قالی‌های بزرگ دست می‌زدنند. بافت نوعی قالی در آن جلب توجه می‌کند که همان قالی خود رنگ که در برخی نقاط دیگر ایران هم بافته می‌شود. در این نوع قالی از رنگ طبیعی پشم (سفید، سیاه، خاکستری، قهوه‌ای، میشی و …) استفاده می‌کنند. همچنین زنان سنگسری دارای لباس‌های ویژه‌ای هستند مانند «ساخته مکنه» که روسری ابریشمین خوش رنگ و نگاری است که قرن‌ها آن را بافته، زینت داده و به ترتیب خاصی می‌بندند.

ترمه یکی از صنایع دستی بافته شده توسط زنان سنگسری میباشد که در رنگ های مختلف و به منظور پارچه برای تهیه لباس هایی مانند روسری، کت و شلوار و ... مورد استفاده قرار میگیرد.

در این منطقه معادن متعددی از جمله معادن سنگ ساختمانی، لاشه، خاک نسوز، کوارتزیت، دولومیت، آهن، سرب، گچ، آهک سفید، سنگ شیشه، معدن سیلیس و… وجود دارد.[۸]

ریشه نام سنگسر

پیرامون ریشه نام سنگسر دو نظریه وجود دارد:

1. چون در اطراف این محل کوه‌های سنگی و سخت وجود داشته، آن را سنگسار نامیده‌اند که به تخفیف سنگسر شده‌است.
2. در آغاز اسلام این نام را سنگسر بر زبان می‌رانده‌اند و چه سنگسر و این آبادی نشیمنگاه سکاها بوده‌است بنابراین سنگسر تحریف شده سگسر می‌باشد.

در گذشته معمولاً نامگذاری شهرها و روستاها بر اساس شرایط اقلیمی بوده‌است و سنگسر نیز منطقه‌ای کاملاً کوهستانی و زمین آن نسبتاً سخت بوده‌است و انواع سنگ‌ها به وفور در آن دیده می‌شود. آنست که در ترکیب‌های وصفی و اضافی، همواره صفت پیش از موصوف و مضافٌ‌الیه پیش از مضاف می‌آید. به‌عنوان مثال، به سنگ سیاه می‌گویند.

تغییر نام

پس از انقلاب ۱۳۵۷، در سال ۱۳۵۸ سنگسر به صورت رسمی مهدی‌شهر نامیده شد.

شهرستان مهدی‌شهر از قطب‌های اصلی هاکی در ایران است و این منطقه همواره تعدادی بازیکن در اردوهای تیم ملی دارد. در یکی از میدان‌های اصلی این شهر تندیس بازیکن هاکی قرار دارد. همچنین با توجه به پیشینه عشایری، یکی از تفریحات مردم مهدی‌شهر اسب‌سواری است. همچنین آقایان عباس اروئی، امیر اروئی، حمید نورانیان در تیم ملی برای نخستین بار مقام سوم جهان را بدست آوردند.

• پرویز ثابتی قائم مقام و رئیس اداره سوم ساواک
• سردار اسماعیل خان فرمانده ارتش قاجار
• هژبر یزدانی اقتصاد دان بزرگ
• ناصر حسینی مهر کارگردان و پژوهشگر تئاتر
• کیوان مصباحی خوشنویس
• مجید درخشانی آهنگساز
• حمید روحانی مورخ
• چراغعلی اعظمی نویسنده و پژوهشگر
• عباس معروفی نویسنده
• قدرت الله احسانی کارگردان و هنرپیشه
• احمد نادعلیان هنرمند
• علی اکبر صفائیان نقاش
• محمدقلی نادعلیان پژوهشگر
• منصور حسینی نگارگر مینیاتوریست برجسته ایران
• حبیب دانایی فرد مجسمه ساز
• اسکندر سیف علیان پژوهشگر

در جریان سفر هیئت دولت به استان سمنان در آبان ۱۴۰۰ و همچنین سفر ویژه رییس جمهور به مهدیشهر مصوب شد در آینده نزدیک مهدیشهر به قطب دامپروری کشور تبدیل شود

• امامزاده قاسم مهدی‌شهر
• بازی هشت پای
• جمعیت شهرهای استان سمنان
• چشمه گل رودبار
• درجزین
• نیزوا
• استان سمنان
• زبان سنگسری
• دربند سنگسر
• عشایر ایل سنگسر
• آرشه (خوراکی)
• غار دربند سنگسر
• گاهنمای سنگسری
• واژه‌نامه سنگسری
• گوسفند سنگسری
• قوچ سنگسری

• اعظمی سنگسری، چراغعلی (۱۳۷۱)، تاریخ سنگسر-مهدی‌شهر، مؤلف
• افشار سیستانی، ایرج (۱۳۶۶)، مقدمه‌ای بر شناخت ایلها و چادرنشینان و طوایف عشایری ایران (جلد ۲)، مؤلف
• بامداد، مهدی (۱۳۵۷)، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری (جلد ۱)، تهران: زوار
• تعدادی سنگسری، فاطمه (۱۳۸۱)، ادبیات عامیانهٔ سنگسر، سیب سبز، شابک ۹۶۴-۹۳۱۱۵-۵-۶
• حقیقت، عبدالرفیع (رفیع) (۱۳۷۰)، تاریخ قومس، تهران: کومش
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (۱۳۶۸)، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران (سمنان جلد ۳۹)، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
• طاهری، تقی (۱۳۵۵)، بخش سنگسر، سمنان: دفتر برنامه و بودجهٔ سمنان
• لابیرد، آلفرد (۱۳۶۹)، سلیمان‌خان قانونی و شاه طهماسب، ترجمهٔ ربیع‌الله منصوری، زرّین
• نوبان، مهرالزمان (۱۳۶۵)، وجه تسمیهٔ شهرها و روستاهای ایران، تهران: حسین‌علی نوبان
• صباغیان، ناصر، بررسی زبان سنگسری، چاپ اول، آمل:شمال پایدار، فروردین ۱۳۹۰

• شهرداری مهدی‌شهر