هامون (فیلم)

حمید هامون که با همسرش، مهشید، دائم کش‌مکش دارد زندگی کابوس گونهٔ خود را مرور می‌کند. او که مشغول نوشتن رساله‌اش دربارهٔ عشق و ایمان است، در پی دوست قدیمی و مرادش علی عابدینی می‌گردد. خانه و کاشانه را ترک می‌کند و دست به اعمال دیوانه‌واری می‌زند. او در حالتی پریشان، در پی شکایت‌هایش، خود را به امواج دریا می‌سپارد، اما عابدینی او را نجات می‌دهد. همچنین، این فیلم به دغدغه‌های جوانان روشنفکر بعد از انقلاب می‌پردازد؛ میان دنیاخواهی و آرمان‌خواهی. تصویری از آرمان‌خواهی که به‌دلیل حبّ دنیوی (زیبایی و…) در تلاطم است و درمقابل، علی عابدینی فردی که تکلیفش با خودش مشخص است و دنیا را فدای آرمان‌ها و عقایدش کرده‌است. (مهرجویی خود می‌گوید که داستان این فیلم با الهام‌گرفتن از بوف کور صادق هدایت نوشته شده‌است).

این فیلم در نظرسنجی منتقدان و نویسندگان ماهنامه سینمایی فیلم به عنوان یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران انتخاب شده است.

هامون نخستین بار در هشتمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و با آنکه جایزه بهترین فیلم را نگرفت (داوران جایزه را به «مهاجر» حاتمی‌کیا دادند) اما با کسب شش جایزه از جمله جایزه ویژه هیئت داوران و بهترین کارگردانی و فیلمنامه و بازیگر نقش اول مرد، فاتح اصلی جشنواره لقب گرفت. استقبال منتقدان از هامون گسترده و بی‌سابقه بود اما این فیلم مخالفان جدی از میان مدافعان ایدئولوژیک حکومت و تاثیرگذار بر تصمیمات و نظرات مسئولان بلندپایه نظام داشت. مرتضی آوینی در نقدی بر فیلم نوشت:

كسی نیست به آن اجنبی‌ها بفهماند كه در اینجا آنچه هنوز در میان مردم زنده است اشعار رثایی محتشم كاشانی است نه معرهای آقای احمد شاملو؛ در اینجا كتاب «طوبا و معنای شب» سه بار تجدید چاپ می‌شود، اما یك نسخه از آن در خانه‌های مردم نیست و جز مشتی خانم‌ها و آقایان اشراف مترف غرب‌زده و بوالفضول، كسی به سراغ این چیزها نمی‌رود. كسی نیست به آن اجنبی‌ها بفهماند كه در اینجا سرنوشت روشنفكر به مرگی تدریجی ختم می‌شود حتی «علی جونی آقای مهرجویی» هم از عهده نجات از بر نمی‌آید. «مهشید»، زن هامون، از آن «روشنفكرهای شاملویی» است كه خود را در مجلات «آدینه» و «دنیای سخن» پیدا كرده‌اند؛ از «كتابسرا» خرید می‌كنند و پاتوقشان «گالری سیحون» است و اولین راندووی آنها هم در كتابسراست. نماینده تمام عیار اینها در زمان آن ملعون، كیوان خسروانی و كامران دیبا بودند كه تا خرخره در یك اشرافیت فاسد لجن غرق بودند، اما قصرهایشان را با كاهگل و آب نما و بادگیر و طاق های گنبدی شكل و كاشی می ساختند. مثل هامون و مهشید در جست و جوی احساس نوستالژی، به شاه عبدالعظیم و امامزاده ابراهیم و یحیی می رفتند و حتی با لبان خمرآشنا و گناه آلوده خویش ضریح مقدس مردان خدا را هم می‌آلودند، اما در عین حال، با یكدیگر رسماً ازدواج می كردند و خانواده ای كاملاً مردانه(!) تشكیل می دادند.

سعید عقیقی در سال ۱۳۹۶ جلد اول نقد سینمای ایران را به فیلم هامون اختصاص داد. این کتاب توسط نشر سفیدسار به چاپ رسید.

• خسرو شکیبایی در نقش حمید هامون
• عزت‌الله انتظامی در نقش دبیری
• بیتا فرهی در نقش مهشید
• حسین سرشار در نقش سلیمی
• جلال مقدم در نقش دکتر سماواتی
• فتحعلی اویسی در نقش دکتر سروش
• توران مهرزاد در نقش مادر مهشید
• امرالله صابری در نقش تقوی
• نادر رجب‌پور در نقش جعفری
• صدیقه کیانفر در نقش ننه حجت
• آنیک شفرازیان در نقش مادربزرگ
• اکبر مشکاتی در نقش علی عابدینی
• علیرضا کشاورز در نقش دکتر فرهوشی
• فاطمه طاهری در نقش پرستار
• فرهاد خان‌محمدی در نقش شرخر
• اسدالله یکتا در نقش کوتوله
• رشید اصلانی در نقش کوتوله
• منصوره حسینی در نقش صاحب گالری
• سیما تیرانداز در نقش منشی سلیمی
• پانته‌آ بهرام در نقش دوست مهشید

فیلم هامون در دورهٔ هشتم (۱۳۶۸) جشنوارهٔ سینمایی فجر تهران، با کسب پنج سیمرغ بلورین به‌همراه «جایزهٔ ویژهٔ هیئت داوران» ستارهٔ بی‌رقیب سینمای آن سال ایران بود. این فیلم در جشنوارهٔ هشتم برندهٔ جایزهٔ ویژهٔ هیئت داوران برای بهترین فیلم و همین‌طور سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی، فیلمنامه، فیلمبرداری، نقش اول مرد، و بهترین تدوین شد. فیلم هامون همچنین کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین در شش زمینهٔ دیگر بود. در جشنوارهٔ این سال، هامون برنده یا کاندیدای دریافت ۱۲ جایزه از ۱۹ جایزهٔ موجود بود. شخصیت حمید هامون نیز به‌عنوان برترین شخصیت تاریخ سینمای ایران توسط مجلهٔ فیلم انتخاب شد.

در دی ۱۳۸۵، مهرجویی در نامه‌ای به رئیس صدا و سیما به سانسور حدود ۴۰ صحنه و گفتگو از فیلم هامون در پخش تلویزیونی از شبکهٔ ۴ تلویزیون ایران، اعتراض کرد.

فیلم هامون اولین فیلم بیتا فرهی بود، و هنگام بازی در آن ۳۱ ساله بود. فرهی تازه از آمریکا به ایران بازگشته‌بود که توسط ناصر چشم‌آذر برای بازی در هامون به مهرجویی معرفی شد. پیش از او افسانه بایگان برای این نقش انتخاب شده‌بود، اما مهرجویی معتقد بود که فیزیک و زندگی شخصی فرهی شباهت بسیاری به کاراکتر «مهشید» دارد.

خسرو شکیبایی، پیش از هامون، بازیگر مشهوری در سینما نبود و بیشتر در تئاتر فعالیت داشت. مهرجویی او را در تئاتری از هایده حائری دید و وی را برای بازی در نقش حمید هامون برگزید.

صحنهٔ کتک‌خوردن فرهی توسط شکیبایی واقعی است و مهرجویی بی‌آنکه از این صحنه اطلاع قبلی به فرهی دهد، آن را جلوی دوربین برد تا واکنش و شوک ناشی از برخورد، طبیعی از آب دربیاید.

شخصیت «علی عابدینی» در فیلم که استاد معنوی هامون است، از علی متین‌دفتری پسر احمد متین‌دفتری الهام گرفته شده‌است.

در بهمن ۱۳۹۱، آلبوم موسیقی به نام هامون و تنهایی به خوانندگی و ترانه‌سرایی احمد نورآیین، آهنگ‌سازی سینا کلوت و تنظیم فراز خنافری به «حمید هامون»، شخصیت اصلی فیلم هامون، ساختهٔ داریوش مهرجویی تقدیم شد. در این آلبوم موسیقی، یک آهنگ با محوریت شخصیت حمید هامون به نام هامون قرار گرفته‌است. از آنجایی که پرداختن به ابعاد شخصیتی حمید در فیلم هامون در قالب یک ترانه نمی‌گنجد، ترانه‌سرا در شعر این قطعه به پرداختن به دیالوگ‌ها و تصویر کلی از این شخصیت بسنده کرده‌است.

حسین پاینده، منتقد و استاد نظریه و نقد ادبی، در مقاله‌ای با عنوان «شخصیت هامون به منزلهٔ آرکی‌تایپ (کهن‌الگو)» در روزنامهٔ اعتماد، (بخش «کافهٔ پنجشنبه») می‌نویسد: «علت توجهی را که این شخصیت عصبی، پرخاشگر و در عین حال افسرده و مستأصل در میان مخاطبان جدیِ هنر به خود جلب کرده‌است، در چه باید دید؟ یک پاسخ به این پرسش می‌تواند [این باشد] که هامون تداعی‌هایی کهن‌الگویی در ضمیر ناخودآگاه مخاطبان برمی‌انگیزد. مهرجویی، با خلق شخصیت هامون، به شکل‌گیری آرکی‌تایپ روشن‌فکر ایرانی در ضمیر ناخودآگاه جمعیِ ما ایرانیان کمک شایانی کرد. هامون کهن‌الگوی عنصر روشن‌فکری است که در محاصرهٔ سفلگان یا رَجّاله‌ها (تعبیر صادق هدایت) قرار گرفته‌است».

• برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلمبرداری - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• برنده سیمرغ بلورین بهترین تدوین - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگرانی - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• برنده سیمرغ بلورین بهترین آنونس فیلم - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• برنده جایزه ویژه هیئت داوران بهترین فیلم - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• کاندید سیمرغ بلورین بهترین نقش اول زن - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• کاندیدا سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• کاندیدا سیمرغ بلورین بهترین موسیقی متن - جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
• برنده جایزه خورشید طلایی - جشنواره بین‌المللی فیلم سائو پائولو برزیل ۱۹۹۸
• نامزد جایزه بزرگ - جشنواره بین‌المللی فیلم توکیو ژاپن ۱۹۹۱
• برنده جایزهٔ برنز بهترین فیلم - بیست و چهارمین جشنواره بین‌المللی فیلم هیوستون آمریکا ۱۹۹۱

• هامون‌بازها
• خسرو شکیبایی

• مهرجویی، داریوش (۱۳۷۳)، هامون (فیلم‌نامه)، تهران: زمانه
• «هامون». وبگاه ایران آکتور. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ سپتامبر ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۱۱ آبان ۱۳۸۶.
• «تبارشناسی هامون». وبگاه نیلگون. دریافت‌شده در ۲۳ آبان ۱۳۸۶.

• هامون در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها (IMDb)
• هامون در راتن تومیتوز
• هامون در بانک جامع اطلاعات سينماى ايران