واج‌شناسی کردی
واج‌شناسی کردی سامانهٔ گفتاری زنجیرهٔ زبان‌های کردی است. این مقاله به‌ترتیب شامل واج‌شناسی استاندارد هر سه شاخهٔ زبان‌های کردی است.ویژگی‌های واج‌شناسی شامل فرق میان انسدادی‌های بی‌واک تنفسی و غیرتنفسی و وجود واج‌های اختیاری است.
همخوان‌ها
در هر سه گویش کردی (کردی شمالی، کردی مرکزی و کردی جنوبی) همخوان‌ها برابر هستند، مگر این که اشاره شوند.
| لبی | دندانی/لثوی | کامی | نرم‌کامی | ملازی | حلقی | چاکنای‌ای | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ساده | اطباق | ساده | شفوی | ساده | شفوی | ساده | شفوی | |||||
| خیشومی | m | n | ŋ | |||||||||
| انسدادی | بی‌واک تنفسی | pʰ | tʰ | t͡ʃʰ | kʰ | qʰ | ||||||
| بی‌واک غیرتنفسی | p | t | t͡ʃ | k | kʷ | q | qʷ | ʔ | ||||
| واک‌دار | b | d | d͡ʒ | g | ɡʷ | |||||||
| سایشی | بی‌واک | f | s | sˠ | ʃ | x | xʷ | ħ | h | |||
| واک‌دار | v | z | zˠ | ʒ | ɣ | ɣʷ | ʕ | |||||
| ناسوده | l | ɫ | j | ɥ | w | |||||||
| «ر» گونه | ɾ | r | ||||||||||
- /n, t, d/ دندانی‌لثوی لامینال [n̪, t̪, d̪] هستند، در حالی که /s, z/ لامینال لثوی دندانی‌شدهٔ [s̪, z̪] هستند، و به‌صورتی تلفظ می‌شوند که تیغهٔ زبان به‌صورت خیلی نزدیک به پشت دندان‌های بالایی در بیاید.
- در زبان‌های کردی لثوی ساده /l/ و پس‌لثوی اطباق‌شده /ɫ/ ناسودهٔ پسین به‌صورت تضاد تلفظ می‌شود. برخلاف انگلیسی که در آن این دو حرف به‌جای واج‌گونه، جدا تلفظ می‌شوند.
- /d/ پس‌واکی به‌صورت [ð̞] ناسوده نرم می‌شود. این ویژگی محلی در دیگر زبان‌های ایرانی هم به‌خوبی دیده می‌شود و توسط ویندفور «د زاگرسی» نامیده می‌شود.
- زبان‌های کردی دو همخوان «ر» گونه دارند؛ لثوی ضربه‌ای (/ɾ/) و لثوی لرزشی (/r/). در حالی که نخستین لثوی باشد، دومی به‌صورت لثوی‌کامی در می‌آید.
- در کردی مرکزی، /x, xʷ, ɣ, ɣʷ/ به‌صورت [χ, χʷ, ʁ, ʁʷ] تلفظ می‌شوند.
- در کردی شمالی بین تلفظ‌های انسدادی ساده و تنفسی تمایز قائل می‌شود، که می‌تواند در هر موقعیتی تنفسی بشود. بدین ترتیب /p/ با /pʰ/ و /t/ با /tʰ/ و /k/ با /kʰ/ و /q/ با /qʰ/ و ادغامی /t͡ʃ/ با /t͡ʃʰ/ تقابل می‌یابد.
- هرچند که [ɥ] به‌صورت واج‌گونهٔ /w/ در نظر گرفته می‌شود، برخی بر این باورند که این آوا باید تمایز بیابد.
- در کردی بین تلفظ‌های سادهٔ /s/ و /z/ و تلفظ‌های اطباقی‌شان (/sˠ/ و /zˠ/) تمایز قائل می‌شود. این تلفظ‌های اطباقی در کردی، میزان غلظت‌شان نسب به همخوان‌های غلیظ در زبان‌های سامی کمتر است.
- در کردی جنوبی، [ɲ] واج‌گونهٔ /n/ است؛ این اتفاق در یازده تا نوزده کلمه که گروه‌واژهٔ ⟨nz⟩ را دارند رخ می‌دهد. کلمهٔ yânza به‌صورت [ja:ɲzˠa] تلفظ می‌شود.
لبی‌شدگی
- در کردی نقاط مقابل به انسدادی نرم‌کامی، سایشی نرم‌کامی بی‌واک و ملازی انسدادی لبی می‌شود. بدین ترتیب /k/ با /kʷ/ و /ɡ/ با /ɡʷ/ و /x/ با /xʷ/ و /q/ با /qʷ/ هم‌سنجی می‌شود. این همخوان‌های لبی‌شده دارای حرف یا دونگارهی متمایزی نیستند. برای مثال کلمهٔ xulam ('نوکر') به‌صورت [xʷɪˈla:m]، و qoç ('شاخ') به‌صورت [qʷɨnd͡ʒ] تلفظ می‌شود.
کامی‌شدگی
- پس از /ɫ/، تلفظ /t/ به‌صورت [tʲ] کامی می‌شود. یک مثال کلمهٔ کردی مرکزی gâlta ('جوک') است که به‌صورت [ga:ɫˈtʲæ] تلفظ می‌شود.
- /k/ و /ɡ/ پیش از واکه‌های بستهٔ /i/ و /e/ به‌خوبی [ɥ] محکم کامی می‌شوند، که از لحاظ آوایی مثل /t͡ʃ/ و /d͡ʒ/ هستند.
- پیش از تلفظ /ŋ/، تلفظ‌های /s/ و /z/ به‌صورت /ʒ/ کامی می‌شوند. در محیط یکسان، /ʃ/ هم به‌صورت /ʒ/ در می‌آید.
حلقی‌شدگی
- در برخی موارد، /p/ ،/t/ ،/k/ ،/s/ ،/z/ به‌صورت [pˤ, tˤ, kˤ, sˤ, zˤ] حلقی می‌شوند. برای مثال، کلمهٔ sed/ṣed به‌صورت [ˈsˤɛd] تلفظ می‌شود.
- به‌علاوه، در حالی که [fˤ] و [ɡˤ] مختص به کردی مرکزی هستند، [t͡ʃˤ] مختص به کردی شمالی است.
همخوان‌های اختیاری
- /ħ/ و /ɣ/ واج‌هایی غیربومی هستند و اغلب دارای اصالتی عربی هستند. با این که آن‌ها اغلب به‌ترتیب با تلفظ‌های /h/ و /x/ جایگزین می‌شوند، اختیاری هستند. بدین ترتیب کلمهٔ heft/ḧeft ('هفت' /ˈħɛft/) می‌تواند به هر دو صورت [ˈhɛft] و [ˈħɛft]، و کلمهٔ xerîb/ẍerîb ('بیگانه'، /ɣɛˈri:b/) به هر دو صورت [xɛˈri:b] و [ɣɛˈri:b] تلفظ بشود.
- /ʕ/ فقط در کلماتی که دارای اصالتی عربی یا فارسی و فقط در موقعیت اولیه هستند وجود دارد. بدین ترتیب یک وام‌واژهٔ عربی مثل «حسن» به‌صورت /ʕɛˈsɛn/ تلفظ می‌شود. این واج در برخی از لهجه‌های جنوبی و شمالی کردی ناموجود است.
واکه‌ها
فهرست واکه‌ها با توجه به گویش تفاوت می‌یابد، برخی از گویش‌ها هم نسبت به دیگر گویش‌ها تعداد بیشتری واکه دارند. /i:, ʊ, u:, ɛ, e:, o:, ɑ:/ تنها واکه‌هایی هستند که در هر سه گویش کردی وجود دارند.
| جلویی | مرکزی | پشتی | ||
|---|---|---|---|---|
| بسته | کشیده | Error using {{}}: "i:" not found in list | Error using {{}}: "ʉ:" not found in list | Error using {{}}: "u:" not found in list |
| کوتاه | ɪ | ɨ | ʊ | |
| میانی | کشیده | Error using {{}}: "e:" not found in list | Error using {{}}: "ø:" not found in list | Error using {{}}: "o:" not found in list |
| کوتاه | ɛ | o | ||
| باز | a | a: | ||
جدول دقیق
| حرف | واج | ||
|---|---|---|---|
| شمالی | مرکزی | جنوبی | |
| a | a: | æ | a |
| â | – | a: | a: |
| e | ɛ | ɛ | ɛ |
| ê | Error using {{}}: "e:" not found in list | Error using {{}}: "e:" not found in list | Error using {{}}: "e:" not found in list |
| i | ɪ | ɪ | ɨ |
| î | Error using {{}}: "i:" not found in list | Error using {{}}: "i:" not found in list | Error using {{}}: "i:" not found in list |
| o | Error using {{}}: "o:" not found in list | Error using {{}}: "o:" not found in list | o |
| ô | – | – | Error using {{}}: "o:" not found in list |
| ö | – | – | Error using {{}}: "ø:" not found in list |
| u | ʊ | ʊ | ʊ |
| û | Error using {{}}: "u:" not found in list | Error using {{}}: "u:" not found in list | Error using {{}}: "u:" not found in list |
| ü | – | – | Error using {{}}: "ʉ:" not found in list |
یادداشت‌ها
- در کردی مرکزی، /a/ به‌صورت [æ] تلفظ می‌شود، بجز قبل از /w/ که میانی‌مرکزی می‌شود و به [ə] تبدیل می‌شود. برای مثال، کلمهٔ gawra ('بزرگ') به‌صورت [ɡəwˈɾæ] تلفظ می‌شود.
- /ɪ/ در محیط‌های خاصی به‌صورت [ɨ] تلفظ می‌شود.
- در برخی از کلمات، /ɪ/ و /u/ به‌صورت [ɨ] تلفظ می‌شود. این واج‌گونه هنگامی رخ می‌دهد که ⟨i⟩ در هجای بسته‌ای وجود دارد که به /m/ ختم می‌شود و همچنین در برخی از کلمات خاص مثل dims ('شیره'). بدین ترتیب کلمهٔ vedixwim ('-من- دارم می‌نوشم') به‌صورت [vɛdɪˈxʷɨm] تلفظ می‌شود، درحالی که dims به‌صورت [dɨms] تلفظ می‌شود.
واکه‌های اختیاری
- /ø:/ تنها در کردی جنوبی وجود دارد، و با حرف ⟨ö⟩ نشان داده می‌شود. در کردی شمالی، این آوای اختیاری تنها در وام‌واژه‌هایی که از ترکی گرفته شده‌اند، وجود دارد؛ که اغلب با /o:/ ادغام می‌شود. کلمهٔ öks (برگرفته از کلمهٔ ترکی ökse به‌معنی 'گل خاک رس') هم به‌صورت [ø:ks] و هم به‌صورت [o:ks] وجود دارد.
- 'اُ کوتاه' ([o]) در کردی رایج نیست و بیشتر در وام‌واژه‌هایی از ترکی مثل komite وجود دارد، که به‌صورت [komi:ˈtɛ] تلفظ می‌شود.
نیم‌واکه‌ها و واکه‌های مرکب
نیم‌واکههای [w]، [j]، و [ɥ] در هجاهایی دیده می‌شوند که دنبالهٔ آن‌ها بلافاصله با یک واکهٔ کامل شروع می‌شوند. تمام ترکیبات زیر بجز چهارتای پایانی آن‌ها در تمام زبان‌های کردی وجود دارند. در صورتی که کلمه‌ای تنها مختص به یک زبان باشد، آن زبان ذکر شده‌است.
| آوا | نوشتار | مثال | گروه زبانی | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| کلمه | آوا | معنی | شمالی | مرکزی | جنوبی | ||
| [əw] | aw | şaw | [ˈʃəw] | 'شب' (کردی مرکزی) | موجود | موجود | موجود |
| [a:w] | âw | çaw | [ˈt͡ʃa:w] | 'چشم' (کردی مرکزی) | موجود | موجود | موجود |
| [a:j] | ây | çay | [ˈt͡ʃa:j] | 'چای' | موجود | موجود | موجود |
| [ɛw] | ew | kew | [ˈkɛw] | 'کپسول' | موجود | موجود | موجود |
| [ɛj] | ey | peynja | [pɛjˈnʒæ][pɛjˈnʒa:] | 'نردبان' | موجود | موجود | موجود |
| [o:j] | oy | birôyn | [bɪˈɾo:jn] | 'برویم' (کردی مرکزی) | موجود | موجود | موجود |
| [u:j] | ûy | çûy | [ˈt͡ʃu:j] | 'رفت' (کردی مرکزی) | موجود | موجود | موجود |
| [a:ɥ] | a | da | [ˈda:ɥ] | 'غول' (کردی جنوبی) | ناموجود | ناموجود | موجود |
| [ʉ:ɥ] | ü | küa | [ˈkʉ:ɥa:] | 'کوه' (کردی جنوبی) | ناموجود | ناموجود | موجود |
| [ɛɥ] | e | tela | [tɛɥˈla:] | 'اصطبل' (کردی جنوبی) | ناموجود | ناموجود | موجود |
| [ɥa:] | a | dat | [dɥa:t] | 'دختر' (کردی جنوبی) | ناموجود | ناموجود | موجود |
جستارهای وابسته
- الفبای آوانگاری بین‌المللی کردی
- زبان‌های کردی
- کردی شمالی
- کردی مرکزی
- کردی جنوبی
- زبان‌های زازاکی‌گورانی
منابع
- «Kurdish phonology»، ویکی‌پدیای انگلیسی.
- ↑ نقشه‌ای که مشاهده می‌شود، بر اساس نقشه‌ای ایجاد شده که ماه‌نامهٔ فرانسوی لو موند دیپلماتیک در سال ۲۰۰۷ منتشر کرده‌است.
- ↑ تکستون و ۲۰۰۶ب، صص. ۱-۲.
- ↑ تکستون و ۲۰۰۶آ، ص. ۷.
- ↑ فتاح (۲۰۰۰)، صص. ۱۱۰-۱۲۲.
- ↑ سون (۱۹۲۲)، صص. ۱۹۳-۲۰۲.
- ↑ Fattah describes the sound as a voyelle brève antérieure ou centrale non arrondie (p. 119).
- ↑ Fattah describes the sound as a voyelle longue postérieure, d'aperture maximale, légèrement nasalisée. (p. 110)
- ↑ Fattah describes the sound as being the voyelle ultra-brève centrale très légèrement arrondie (p. 120).
- ↑ Fattah describes the sound as being the voyelle longue d'aperture minimale centrale arrondie (p. 114).
- ↑ Fattah describes the sound as being the voyelle postérieure arrondie (p. 111).
- ↑ Fattah describes the sound as being voyelle longue centrale arrondie (p. 116).
- ↑ Rahimpour و Dovaise (2011)، ص. 77.
- ↑ Asadpour و Mohammadi (2014)، ص. 107.
- ↑ Fattahi، Anonby و Gheitasi (2016).