کاشمر

کاشمر و ترشیز پیشین؛ از گذشته‌های دور تاکنون دچار دگرگونی و تغییر نام شده‌است. در بررسی نام این شهر به بیش از بیست نام برخورد شده‌است که با یک جمع‌بندی می‌توان تمامی آن‌ها را در واژگان «کشمر»، «ترشیز»، «بشت» و «سلطان‌آباد» خلاصه کرد. به این ترتیب واژهٔ کشمر، که می‌تواند به معنای آغوش مادر گرفته شود، با گذشتن از شکل‌های کیشمر و کشمار، سرانجام به گونه کاشمر درآمده و در همین صورت بازمانده‌است. از سوی دیگر فرهنگ‌نگاران، کاشمر را گونه کامل شده «کاخجر»، «کاشخر» و «کاشغر» دانسته‌اند و بر این باورند، که «کاش» برگردانیده شده «کاج» است و «کاخجر»، یادآور سرو بزرگ و سرشناس این سرزمین (سرو کشمر) است.

برخی مورخان قدمت کاشمر را به بهمن پسر اسفندیار و نوه گشتاسب نسبت دادن و جغرافی‌نویسان اسلامی نام کاشمر را در دوران گوناگون به صورت‌های مختلف از جمله طرثیث، ترشیش، بوشت، بست و ترشیز ثبت کرده‌اند.

کیانیان

بنا بر روایتی در محلی که اکنون کاشمر خوانده می‌شود، بین گشتاسب کیانی و زرتشت پیامبر دیداری روی داده‌است. چون گشتاسب کیانی، دین بهی را پذیرفت، زرتشت نخستین آتشگاه خود را در قلمرو حکومت کیانی پی ریخت و در جلو در این آتشکده، درخت سروی را که تبار بهشتی داشت، با دست خویش کاشت تا همین سرو را بر ایمان شاه گواه بگیرد. بر هر برگ این سرو نام گشتاسب نقش بسته بود و چون درخت بالا گرفت، شاه نیز بر گرد سرو مینوی، تالار بزرگی ساخت تا نگهدار حرمت سرو باشد.

آتشکده کشمر و آذر برزین‌مهر

آتشکده کشمر یا آتشکده زرتشت یا آتشکده آذر برزین‌مهر اولین آتشکدهٔ زرتشتیان بود که توسط گستاسپ به درخواست زرتشت در کِشمر (کاشمر) بنا گردید. در بخشی از شاهنامه فردوسی، ماجرای پیدا شدن زرتشت و پذیرفتن گشتاسپ دین او را به نظم درآمده که گشتاسب پس از پذیرفتن دین زرتشت، موبدان را به سرتاسر گیتی روانه می‌کند و آذر به آتشکده‌ها (گنبدان) می‌نهد و نخستین آنان، آذر برزین‌مهر است که به کشمر بنیان گذارد و در جلوی آتشکده، سرو بهشتی را کاشت و آن را نماد پذیرفتن دین بهی قرار داد و موبدان را به سرتاسر جهان فرستاد و فرمان داد همه نامداران و بزرگان به سوی آن پرستشکده روی آورند.

سرو کشمر

سرو کشمر یا سرو مقدس زرتشت، درختی بوده که بر طبق باور زرتشتیان به دستور زرتشت کاشته شده بود. این درخت بسیار زیبا و بزرگ بود و شهرت آن به متوکل خلیفه عباسی رسید. خلیفه دستور به قطع آن داد و پیشنهاد زرتشتیان آن شهر که ۵۰۰۰۰ سکه طلا برای قطع نکردن آن درخت بود، مورد قبول واقع نشد و آن را قطع کرده و برای خلیفه به بغداد بردند. یک روز قبل از رسیدن درخت به بغداد، متوکل به قتل رسید و این مطابق پیش گویی زرتشت بود که گفته بود هر که این درخت را قطع کند، کشته خواهد شد. این سرو در زمان قطع شدن بیش از ۱۴۰۰ سال عمر داشت و حکیم فردوسی در مورد آن می‌گوید:

در کتاب دانشنامه مزدیسنا نوشته انوشه روان دکتر موبد جهانگیر اشیدری آمده:

گویند اشو زرتشت، دو درخت سرو به طالع سعد در دو محل به دست خود کاشت، یکی در دهکده کشمر و دیگری در دهکده فریومد از روستاهای توس (طوس) خراسان. به مرور این درخت بلند و ستبر و پرشاخ شده و دیدن آن موجب شگفتی بینندگان می‌شد. چون وصف این سروها در مجلس متوکل عباسی، خلیفه عهد، بیان شد، او که مشغول به عمارت در جعفریه سرمن رای، مشهور به سامره بود به خاطرش افتاد که آن سرو را قطع کرده، به بغداد بیاورند.

هخامنشیان

در زمان هخامنشیان به دلیل پذیرفتن دین مزدیسنا توسط شاهنشاهان هخامنشی و وجود سرو کشمر و آتشکده کشمر؛ شهر دارای رونق بسیاری شد و به یکی از مراکز دینی ایران تبدیل شده‌بود.

اشکانیان

مناطق کاشمر و نیشابور در دوران شاهنشاهی اشکانی از نواحی حاصل‌خیز ایران به‌شمار می‌رفته و از آنجا که فرمانروایان اشکانی نسبت به حاکمان پیش از خود؛ یعنی سلوکیان اهمیت به‌مراتب بسیاری برای دین مزدیسنا قائل بودند، سرو کشمر و آتشگاه آن را که یادگار زرتشت محسوب می‌شد مورد توجه بالایی قرار دادند.

ساسانیان

به استناد سنگ‌نبشته پایکولی، در دوران شاهنشاهی ساسانی کشمر (کاشمر) جزء محدوده خراسان بزرگ به‌شمار می‌رفته و ساسانیان برای احیای آیین باستانی تلاش بسیاری کردند و چون در آن زمان، دیگر از آتشکده کشمر چیزی برجای نمانده بود، شاهان ساسانی به ایجاد آتشکده دیگری دست می‌زنند که همچنان در چند کیلومتر بالاتر از شهر باستانی کشمر در مجموعه قلعه آتشگاه باقی مانده‌است. خرابه‌های این قلعه هم‌اکنون در ۵–۶ کیلومتری شمال غربی شهر کاشمر باقی است و از یادگارهای عصر ساسانی به‌شمار می‌رود.

دوران اسلامی

کاشمر در ادوار گذشته و به‌ویژه در سده‌های اولیه اسلامی، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌است. کاشمر گردنه ورود مهاجمان جنوبی و غربی به نیشابور محسوب می‌شده و نقش ضربه‌گیر و پیش‌مرگ نیشابور را بر عهده داشته‌است، که موجب شد بسیاری به این شهر هجوم برده یا در آن، جا خوش‌کرده و ماندگار شوند.

از تاریخ دگرگونی‌های کاشمر در سده‌های نخستین اسلامی، اسناد قابل توجهی در دست نیست، با این حال پس از کم‌رنگ شدن حمله اعراب به ایران بر خراسان و پیدایش خاندان‌های آریایی همچون، طاهریان، صفاریان و سامانیان، کاشمر به تدریج اهمیت گذشته خود را یافته و با توجه به همین موقعیت منحصر به فرد ترشیز که در مقاطعی همچون دوران نسبتاً کوتاه طاهریان (۲۵۹–۲۰۵ هجری) که نیشابور را به مرکزیت حکومتی خود برگزیده بودند، این شهر از رونق و آبادانی بسیاری برخوردار بوده‌است.

باآنکه طبق گزارش اسناد تاریخی، یعقوب لیث صفاری که هوس تسخیر حکومت طاهریان را در سر می‌پروراند، در سر راه خود از سیستان به نیشابور، از ترشیز عبور کرد ولی گزارشی از بروز برخوردهای خشونت‌بار در این شهر در دست نیست.

با این‌رو، از تفحص تاریخ‌نگاران سده‌های نخستین اسلامی چنان بر می‌آید که آن دوره ویژه در میانه سده چهارم هجری، کاشمر، اهمیت و موقعیت بلندپایهٔ در میان شهرهای ایران داشته‌است. ابن حوقل در این زمینه می‌نویسد؛ ترشیز شهری زیبا، پُربرکت و پرجمعیت است.

شمس‌الدین مقدسی نیز توصیفی از این شهر در آغازین سال‌های سده پنجم هجری ارائه می‌دهد: «گویند روزی بوفضل بلعمی و بوفضل بن یعقوب در مجلس میرسعید بودند، بلعمی در ستایش مرو پرچانگی نمود، ابن یعقوب گفت: منکر ستودگی مرو نیستم که همچنان است که گفتی، ولی نیشابور دوازده روستا دارد که یکی از آن‌ها بُست است که درآمد سه منبر آن به اندازه درآمد همه مرو است. این روستا غلات و انگور نیکو را با هم دارد. شنیده‌ام زیتون و انجیر هم دارد و نوبرها از آنجا می‌برند؛ زیرا هوایی ملایم دارد نام شهر آن طرثیث (ترشیز) است که خوب آباد است و مسجد جامعی دارد که پس از جامع دمشق، ثروتمندتر از آن نیست. زیبا و پاکیزه است. غیر از دکان‌های کهن، بازاری نوساز و گرم دارد… درگاه فارس و اصفهان و انبار خراسان به‌شمار می‌رود».

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۰۲٬۲۸۲ نفر (در ۳۱٬۷۷۵ خانوار) بوده‌است.

در مناطق مختلف شهرستان کاشمر مشاغل سنتی و هنرهای دستی هنوز تا حدودی رواج دارد؛ اما در میان آن‌ها بافت قالی به ویژه در روستاها از اهمیت به سزایی برخوردار است. قالی کاشمر به واسطه مرغوبیت در بافت، نقشه و رنگ یکی از قالی‌های به نام منطقه خراسان رضوی می‌باشد. از جمله مشاغل سنتی در شهرستان کاشمر می‌توان به مسگری، نجاری و آهنگری اشاره کرد. گلیم بافی، حصیربافی، گیوه دوزی و بافت قالیچه نیز از سایر صنایع دستی و هنرهای سنتی این شهرستان به‌شمار می‌آید.

قالی کاشمر

فرش کاشمر نوعی فرش ایرانی که به‌نام منطقه کاشمر نامگذاری شده‌است و در سراسر شهرستان کاشمر تولید می‌شود. فرش‌ها دست‌بافتند و اغلب با طرح‌های منظره و شکارگاه در دسترس هستند. تاریخچه قالی‌بافی در کاشمر به ۱۵۰ سال و هنر معاصر فرش بافی به سال ۱۹۲۰ میلادی باز برمی‌گردد. با این‌وجود، بین سالهای ۱۲۶۰ تا ۱۲۸۰، تولید انبوه فرش توسط مورخان ثبت‌شده‌است. اولین استاد بافنده در منطقه کاشمر محمد کرمانی است که علی‌رغم نام خانوادگی‌اش اهل کرمان نبود. محمد کرمانی اهل روستایی به نام فروتقه در نزدیکی کاشمر بود و به گفته‌مورخان، دانش قالی بافی را از استان کرمان آورده‌شده‌است و احتمالاً اولین کار وی به سفارش سعید حسین سجادی، بومی و ساکن فروتقه و تولیدکننده معروف فرش انجام شده‌است.

سوغات و ره‌آورد

در شهرستان کاشمر نیز بخشی از فراورده‌های صنایع دستی می‌توانند جزو سوغات این شهرستان محسوب شوند که از میان آن‌ها می‌توان به قالی، گیوه‌های کاشمری، انواع حصیرها و گلیم‌های الوان اشاره نمود؛ اما مهم‌ترین فراورده و سوغات کاشمر با توجه به فراوانی باغات انگور در این منطقه کشمش است که به سراسر ایران صادر شده و پس از آن زعفران و انار نیز که کاشت آن در سالیان اخیر متداول گشته جزو سوغات این شهر به‌شمار می‌روند.

شهرستان کاشمر با دو بخش مرکزی و فرح دشت، و به مرکزیت شهر کاشمر مساحتی در حدود ۱۱۵۲ کیلومتر مربع از استان خراسان رضوی را اشغال نموده‌است. این شهرستان از غرب با خلیل‌آباد و بردسکن، از شمال و شمال غربی با کوهسرخ، سبزوار، از شرق و شمال شرقی با تربت حیدریه و از جنوب و جنوب غربی با شهرستان مه‌ولات هم‌جوار است. شهرستان کاشمر دارای دو منطقه کوهستانی در شمال و ارتفاعات فغان بجستان در جنوب و منطقه‌ای کویری و خشک در غرب و جنوب و جلگه‌ای حاصلخیز در محدودهٔ حومه شهر و قصبات آن می‌باشد.

وجود جاذبه‌های گردشگری، تاریخی و فرهنگی این شهر را تبدیل به یکی از قطب‌های گردشگری استان خراسان رضوی کرده و پیشینه تاریخی آن نشان از تمدن کهنی دارد. وجود بافت سرسبز و آب‌وهوای مناسب یکی دیگر از فواید گردشگری در این شهر است. این شهر بعد از مشهد دومین و رتبه چهارم در ایران از نظر گردشگری مذهبی را ثبت کرده‌است.

آثار ثبت‌شده

تا سال ۱۳۹۷، بیست و شش اثر ملی در شهرستان کاشمر ثبت شده‌اند که در سطح استان خراسان رضوی که بالغ بر ۱۴۰۷ اثر تاریخی، بسیار ناچیز است.

دیگر آثار

• مجموعه تاریخی آتشگاه؛ شامل قلعهٔ آتشگاه، غار آتشگاه و آتشکدهٔ آن (احتمالاً به‌نام آذر برزین‌مهر)
• مجموعه تاریخی نای شامل نای‌تپه مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد، قلعه نای و زندان نای
• خرابه‌های ارگ کاشمر
• آب‌انبار حاجی نظام
• مزار پیر قوژد
• مزار پیر اسحاق‌آباد
• یخدان اسحاق‌آباد
• یخدان تل‌آباد
• مزار پیر قوژد
• خانه تنسگل
• قنات قوژد
• شهر سفید
• مزار پیر علیا و…

فرودگاه فوق سبک کاشمر

فرودگاه فوق سبک کاشمر اولین فرودگاه سبک بخش خصوصی کشور است که عملیات ساخت این پروژه از اسفند سال ۹۳ در زمینی به مساحت ۱۷ هکتار و با ساخت برج مراقبت، آشیانه و ساختمان اداری با دو هزار مترمربع زیربنا و باند پرواز آغاز شد.

زمین‌لرزه ۱۲۸۲ کاشمر در تاریخ ۰۱۹۰۳−۰۹−۲۵ ۲۵ سپتامبر ۱۹۰۳ میلادی، برابر با ‎۲ مهر ۱۲۸۲، ساعت ۱:۲۰ به زمان یوتی‌سی در ایران رخ داد. بزرگی آن ۶٫۵ در مقیاس ریشتر اعلام شده‌است. زمین‌لرزه به وقت محلی در روز جمعه، ساعت ۴٫۵ روی داده و منطقه زمانی آن یوتی‌سی +۳٫۵ بوده‌است. مرکز داده ژئوفیزیک ملی (NOAA) نیز جای این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۵°۱۲′شمالی ۵۸°۱۲′شرقی / ۳۵٫۲°شمالی ۵۸٫۲°شرقی / 35.2; 58.2 و بزرگی آنرا برابر با ۶٫۵ در مقیاس ریشتر اعلام کرده‌است.

• ترشیز
• خراسان
• شهرستان کاشمر
• استان خراسان رضوی
• شاه اسماعیل یکم
• سرو کشمر
• آذر برزین‌مهر

• لغت‌نامه دهخدا
• فرهنگ جغرافیایی ایران ج ۹
• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران ۱۳۸۳، ص۱۰۷.
• هاشم جوادزاده، ۱۳۸۰، کتاب خراسان، ص ۱۵۲–۱۵۰، کانون آگهی ایران نوین
• میرزا عبدالرحمن مدرس – تاریخ علمای خراسان – تصحیح محمدباقر ساعدی خراسانی - نشر دیانت مشهد
• دانشوران خراسان - غلامرضا ریاضی - کتابفروشی باستان - مشهد - ۱۳۳۶
• سفرنامه خراسان و کرمان
• محمدرضا خسروی (۱۳۷۶)، تاریخ کاشمر)، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ص. ۱۵۸، شابک ۹۶۴-۴۳۴-۰۰۷-۸
• چهره ایران، راهنمای سیاحتی و مسافرتی، تهران: سازمان گیتاشناسی، ۱۳۷۴خ
• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: سازمان گیتاشناسی، ۱۳۸۳خ، ص۱۰۶