کوهنوردی

آثار حضور انسان در کوهستان از دوره پیشاتاریخ وجود دارد. کهن‌ترین آنها، اوتسی، یک مومیایی طبیعی مربوط به ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است که در منطقه آلپ اوتستال پیدا شده است. در متون تاریخی نیز شواهد زیادی از کوهنوردی یافت می‌شود که به منظور کشورگشایی، زیارتهای مذهبی، جهانگردی و... انجام شده‌اند. اما می‌توان گفت کوهنوردی به عنوان ورزش، در سال ۱۷۸۶، با اولین صعود ثبت شده به قله مون‌بلان شروع شد. سپس، در قرن نوزدهم میلادی، ورزش کوهنوردی گسترش بیشتری پیدا کرد. برای نمونه در سال ۱۸۵۷ اولین کلوپ کوهنوردی در لندن تاسیس شد که سرآغازی بود برای آنچه به عنوان سالهای طلایی کوهنوردی (۶۵-۱۸۵۷) شناخته می‌شود چرا که بسیاری از قله‌های مهم رشته کوه آلپ برای اولین بار در این دوره فتح شدند. پس از این دوره، کوهنوردی شکل امروزی خود را گرفت یعنی همراهی راهنمایان حرفه‌ای و استفاده از ابزار و تکنیکهای ویژه کوهنوردی، امری متداول شد. در سالهای پایانی همین قرن بود که تلاش برای صعود به قله‌های هیمالیا نیز آغاز شد.

کوهنوردی در ایران نیز به زمان باستان برمی‌گردد. هرودوت در کتاب خود حوادث نبرد ترموپیل (سال ۴۸۰ پیش از میلاد) و لشکرکشی خشایارشا به یونان را توصیف می‌کند. در این جنگ، تنگه ترموپیل در دست ارتش اسپارت بود اما لشکر پارس با بالا رفتن از کوه‌های مشرف به تنگه، اسپارتی‌ها را دور زد و پشت سر سپاه دشمن در آمد. البته طبق سنگ‌نگارهٔ آرامگاه خشایارشا در نقش رستم، سربازان لشکر پارس از همه اقوامِ زیر سلطه امپراطوری ایران بسیج شده بودند و مشخص نیست کدام قسمت سپاه در این عملیات شرکت داشتند. ابودلف نیز در سفرنامه‌اش (سال ۳۴۱ هجری قمری یا ۳۳۱ هجری خورشیدی) از تلاش ناموفق خود برای صعود به قله دماوند سخن گفته است که برای آشنایی با جغرافیا و کانی‌های منطقه انجام داده بود. در کتاب خداوند الموت نیز از کوه‌پیمایانی یاد می‌شود که در قرن پنجم هجری قمری در قهستان پیش قراول جنگ در مناطق کوهستانی بودند. (به این کتاب انتقادات بسیاری وارد است؛ از جمله تحریف تاریخ توسط مترجم و ساختگی بودن نام نویسنده آن. بنابراین نمی‌توان آن را منبع تاریخی قابل استنادی به شمار آورد). در سال ۱۲۳۶ خورشیدی (زمان سلطنت ناصرالدین شاه) یک تیم چهارنفره‌ٔ ایرانی (سرهنگ توپخانه محمد صادق خان قاجار، مصطفی خان یاور توپخانه، میرزا فتح‌الله پسر نصیرالملک وزیر اوقاف و عسگر خان برادر صاحب جمع) صعودی اکتشافی به قله دماوند داشتند که شرح آن در روزنامه وقایع اتفاقیه نیز چاپ شد.

اما در سده ۱۴ هجری خورشیدی بود که «ورزش کوهنوردی» در ایران پا گرفت. شاهد این ادعا رخدادهایی است چون: چندین صعود به دماوند، توچال، علم‌کوه و سبلان در دهه ۱۳۱۰، ظهور کوهنوردان نامداری مانند محمود اجل، کیغام میناسیان و محمدکاظم گیلانپور، تاسیس باشگاه‌های کوهنوردی مانند باشگاه کوهنوردی عباس‌آباد تبریز (۱۳۱۹)، باشگاه حزب پیکار (بعدها باشگاه نیرو و راستی) (۱۳۲۲)، باشگاه کوهنوردی و اسکی افسران ارتش (۱۳۲۲)، انتشار هفته‌نامه ورزشی نیرو و راستی (۱۳۲۲) توسط منوچهر مهران، ساخت اولین جانپناه کوهنوردی ایران در اسپیدکمر (۱۳۲۶)، تاسیس فدراسیون کوهنوردی و اسکی ایران (۱۳۲۷) (با نام کنونی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی جمهوری اسلامی ایران).

مدارک موجود نشان می‌دهد که زنان نیز در همین سالها پابه‌پای مردان کوهنوردی را به طور جدی شروع کردند. برای مثال در خرداد ماه ۱۳۱۵ «مجله نیرو و راستی» گزارش داده است که گروهی آلمانی به هنگام صعود توچال، ملوک تیموری را بر قله دیده‌اند و از او عکسی گرفتند تا برای چاپ در نشریه‌ای آلمانی بفرستند. او اولین زن ایرانی است که یک دهه بعد (در سال ۱۳۲۵)، قله دماوند را صعود کرد. سپس در سال ۱۳۲۷ روح‌انگیز حکیمی به قله ۶۵۰۰ متری پوکادله در رشته کوه هیمالیا صعود کرد.

به این ترتیب، ورزش کوهنوردی در ایران رشد سریعی داشت و امروزه همچنان محبوب مانده است.

با توسعه ورزش کوهنوردی ابزار و لوازم مخصوص آن نیز به بازار آمد. شاید اساسی‌ترین وسیله کوهنوردی کفش کوه باشد زیرا کوهنوردی و کوه‌پیمایی بدون آن توصیه نمی‌شود. کفشهای کوهنوردی ابتدایی تنها برای حفاظت پاها در محیط خشن کوهستان ساخته می‌شدند و هدف اصلی آنها حفظ گرما، ایجاد اصطکاک مناسب با سطوح و حفاظت پا در پهنه‌های خشن بود. امروزه علاوه بر این اهداف شکل طبیعی پا هم در نظر گرفته می‌شود تا کفش راحتتر باشد. به علاوه با توجه به مواد جدیدی که بر پایه پلاستیک ساخته می‌شوند، تولید کنندگان توانسته‌اند وزن کفشها و به طور کلی وسایل کوهنوردی را به اندازه قابل ملاحظه‌ای کاهش دهند.

وسیله مهم بعدی کوله کوهنوردی است که برای توزیع درست وزن بر بدن طراحی می‌شود تا موجب خستگی و آسیب‌دیدگی کوهنورد نشود. همچنین باتوم کوهنوردی نیز بسیار مرسوم است تا از فشار بیش از حد به زانوها جلوگیری شود. علاوه بر اینها بسته به نوع صعود (سنگنوردی، دره‌نوردی، کوه‌پیمایی،...)، فصل سال، ارتفاع صعود و طول مدت حضور در کوهستان، وسایل دیگری به همراه برده می‌شود؛ مانند انواع لوازم فنی (طناب، کارابین، کلنگ،...)، لباس گرم (از جنس گورتکس،پلار، پشم)، وسایل مسیریابی (نقشه، قطب‌نما، GPS)، وسایل حفاظت از تابش آفتاب (کلاه، کرم ضدآفتاب، لباس مناسب)، دارو و جعبه کمکهای اولیه، وسایل شبمانی (چادر، کیسه‌خواب)، کیت بقا.

از آنجایی که کوهنوردی انفرادی به خصوص در مسیرهای کم‌تردد خطرات زیادی دارد، کوهنوردان به صورت گروهی این ورزش را انجام می‌دهند. به همین دلیل معمولا گروه‌های کوهنوری تشکیل می‌شود. در بیشتر شهرهای ایران نیز چندین گروه کوهنوردی وجود دارد.

پس از تأسیس وزارت ورزش و جوانان فدراسیون کوهنوردی و هیئت‌های کوهنوردی استانی زیر نظارت این وزارتخانه قرار گرفتند. در سال ۱۳۹۵ نیز فدراسیون کوهنوردی، گروه‌های کوهنوردی را موظف کرد به صورت رسمی از وزارت ورزش مجوز تأسیس باشگاه دریافت کنند. تا قبل از این، عنوانهای گروه کوهنوردی یا باشگاه کوهنوردی یا کلوپ تنها یک نام بود که به سلیقه بنیان‌گذاران برگزیده می‌شد، اما هم‌اکنون باشگاه‌های کوهنوردی مجوز رسمی دارند در حالی که گروه‌های کوهنوردی مجوز ندارند. قانوناً، باشگاه‌ها موظف هستند اعضای حاضر در هر برنامه را بیمه کنند و یک مربی رسمی به ازای هر ۱۲ نفر شرکت‌کننده با گروه همراه باشد. گفته می‌شود اگر در جریان برنامه‌ای حوادث مرگبار یا منجر به مجروحیت رخ دهد، سیستم جدید باعث می‌شود مسائل قانونی در دادگاه بهتر قابل پیگیری باشد. این که چنین قوانینی چقدر در باشگاه‌ها رعایت می‌شود و چقدر در روند پرونده‌های قضایی حوادث کوهستان تأثیرگذار بوده، هنوز بررسی نشده است.

هم اکنون فدراسیون کوهنوردی ایران کلاسهای عملی و نظری بسیاری برگزار می‌کند و مربیان رشته‌های کوهنوردی تنها با گذراندن این دوره‌ها و دریافت مدرک از فدراسیون می‌توانند به طور رسمی مربیگری کنند. باشگاه‌های کوهنوردی نیز موظف هستند حداقل یک مربی مرد و یک مربی زن داشته باشند تا مجوز تأسیس بگیرند.

در سطح جهانی فدراسیون بین‌المللی کوهنوردی شناخته شده‌ترین تشکیلات مربوط به ورزشهای کوهستانی است. این فدراسیون در ۲۷ اوت ۱۹۲۳ با هدف اشاعه کوهنوردی ایمن و پایدار در فرانسه آغاز به کار کرد و امروزه در شهر برن سوییس مستقر است. این فدراسیون از ۸۹ کشور دنیا از جمله ایران عضو دارد. بیشتر اعضای فدراسیون بین‌المللی کوهنوردی باشگاه‌های فعال در کشورها هستند اما از ایران تنها فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی در آن عضو است. این نهاد بیشتر در زمینه صدور گواهینامه ایمنی برای ابزار فنی کوهنوردی و آیین‌نامه‌های حفظ امنیت صعود فعال است. گذشته از این چندین کلوپ معتبر و سابقه‌دار نیز در سطح جهانی فعالیت می‌کنند که عضو فدراسیون بین‌المللی نیستند؛ مانند فدراسیون کوهنوردی و ورزشهای کوهستانی فرانسه و کوهنوردان که باشگاهی است در ایالت واشنگتن ایالات متحده آمریکا.

برنامه‌هایی که مسیرهای طولانی دارند (چه در دامنه‌ها و چه بر دیواره‌ها) باید چند روزه پیموده شوند و ناچار باید تمهیداتی برای شبمانی در برنامه در نظر گرفته شود. ابتدایی‌ترین روش شبمانی بیواک است یا سرپناهی که معمولاً در کنار عوارض طبیعی مناسب ساخته می‌شود و در آن از هر ابزار در دسترس استفاده می‌شود. در صعودهای زمستانی در صورت وجود برفِ مناسب، غار برفی نیز ساخته می‌شود. دیگر وسیله شبمانی، چادر کوهنوردی است که امروزه برای کاربردها و فصول مختلف با تنوع بسیار در بازار یافت می‌شود.

در بسیاری از مسیرهای کوهستانی ساختمانهایی برای شبمانی ساخته می‌شود. در اروپا شبکه گسترده‌ای از کلبه‌های کوهستانی وجود دارد که بیشتر در تابستانها بهره‌برداری می‌شوند و کارکنان خدماتی یا داوطلبان آنها را اداره می‌کنند. در زمستانها بسیاری از این کلبه‌ها بسته هستند یا کسی در آنها خدمات ارائه نمی‌دهد. امکانات کلبه‌ها ابتدایی است. معمولا میزی در میان کلبه قرار دارد و در اطراف آنها فضاهایی با تخت برای خوابیدن وجود دارد. در آمریکای شمالی بیشتر کلبه‌ها مسئولین خدماتی ندارند. این کلبه‌ها باید در ازای مبلغی از قبل رزرو شوند. در نپال که با وجود رشته کوه هیمالایا کوهنوردان بسیاری به آن سفر می‌کنند، محلهای شبمانی، نسبت به تعداد متقاضی، گسترش مناسبی ندارد، از این رو در سال ۲۰۱۵ مسابقه‌ای برای طراحی کلبه‌های کوهستانی اجرا شد.

در کوهستان‌های ایران دو نوع سازه شبمانی ساخته می‌شود. یکی جانپناه‌ها که اطاقهای کوچک سنگی یا فلزی هستند و به جز ایجاد سرپناه، امکانات دیگری ندارند، مانند جانپناه شروین یا جانپناه اردلان. بنا بر این است که درِ جانپناه باز باشد تا هر کسی بتواند از آن استفاده کند. نوع دوم یا پناهگاه‌های کوهستان، ساختمانهای مجهزتری هستند که کارمندان خدماتی دارند و به جز محل شبمانی، تخت، رختخواب، امکان ارائه کمکهای اولیه و بوفه هم دارند، مانند بارگاه سوم دماوند یا پناهگاه شیرپلا. پناهگاه‌ها تحت نظارت فدراسیون کوهنوردی ایران هستند و باید از قبل رزرو شوند.

حالتي که در اثر افزايش ارتفاع و فعاليت شديد بدني در شخص بوجود مياد.

مهمترين علائم کوه گرفتگي عبارتند از:

1. از دست دادن اشتها
2. افزايش غير طبيعي ضربان قلب و دم و بازدم
3. تنگي نفس
4. اختلال در سيستم گوارشي
5. سردرد شديد
6. قرمز شدن چشم ها
7. عدم تمرکز حواس
8. کاهش بينايي و شنوايي
9. تنفس شين ستوکي (chyne-stoke) که علامت ارتفاع زدگي حاد است؛ تنفس به يکباره شديد شده و بعد از چند ثانيه به حالت اول برميگردد.

در کوهنوردي خطرات به دو دسته تقسيم مي شوند:

1. خطرات پيراموني (OBJECTIVE HAZARDS)
2. خطرات شخصي (SUBJECTIVE HAZARDS)

اصولا براي بررسي و تحليل يک حادثه کوهنوردي ابتدا سعي مي کنند در سطح کلان مشخص شود اين حادثه جزو کدام دسته است بعد به بررسي هاي فاکتور هاي آن مي پردازند . اجازه بدهيد مثالي بزنم : فرضا مرگ يک کوهنورد در بهمن. درست است که بهمن جزو خطرات پيراموني است ولي اگر آن کوهنورد مي دانسته که آن شيب بهمن خيز است بارش برف هم انجام شده اما باز قصد عبور از بهمن را داشته باشد. علت اصلي اتفاق جزو خطرات شخصي طبقه بندي و بعد بنا به معيار هي مربوطه تحليل مي شود. بعنوان نمونه گزارشات آلپاين کلوب آمريکا ACC و يا اتحاديه کوهنوران انگليس The BMC نمونه هاي مشخصي از اين شيوه بشمار مي آيند.

با گرم شدن هوا ،وبا توجه به برفهاي سنگيني كه درگذشته در ارتفاعات مي نشيند احتمال بروز بهمن هاي خطرناك هم شدت پيدا ميكند. پس لازم است كه اگر در روزهاي پاياني زمستان پا به ارتفاعات و حتي دره هاي كم ارتفاع هم مي گذاريم،تمام جوانب احتياط را رعايت كنيم.مهمترين موضوع اينست كه تنها به كوه نرويم و با افراد با تجربه همراه شويم.بايد بدانيم كه ميزان زياد برف، تغيرات درجه حرارت كه باعث ذوب شدن برفها شود و وجود لايه هاي ضعيف و شيب بالاي 45 درجه باعث بروز بهمن ميشود. از مسير شيب هاي بهمني نبايد عبور كرد و اگر مجبور به عبور از زير اين شيبها شديم بايد بدون به هم زدن آرامش كوهستان،هر چه سريعتر و با چشمان باز عبور كنيم.اگر شواهد حاكي از بروز بهمن بود هر چه سريعتر بايد به كناري فرار كرد و با فرياد همه را آگاه كرد. و اما اگر در بهمن گير كرديم، بايد از ورود برف به دهان و بيني جلوگيري كرده و فاصله اي را با يكي از دستها در جلوي دهان براي تنفس در نظر بگيريم و با دست ديگر سعي كنيم خود را به سطح بكشانيم.  مثل فرمان اتومبيل كه در زمان توقف به سختي حركت ميكند، اگر بهمن نيز متوقف شود ديگر حركت كردن به دليل تراكم برف، بسيار سخت ميشود. پس تا توقف بهمن كه زمان زيادي هم بطول نمي انجامد  براي دست و پا زدن فرصت داريم. بايد بدانيم كه تقلاي معقول نجات بخش است. پس از توقف حركت بهمن با حفظ خونسردي با تلاش رو به بالا حركت مي كنيم و اگر جهت را گم كرديم با خارج كردن آب دهان جهت جاذبه زمين و جهت سطح برف را ميتوان تشخيص داد.

لباس از مهمترین فاکتورهای ملزومات کوهنوردی شمرده می‌شود. لایه ای لباس پوشیدن در ورزش کوهنوردی بسیار مهم می باشد. بهترین شیوه برای لباس پوشیدن در فصل زمستان سه یا چهار لایه لباس پوشیدن می باشد.

اولین لایه برای پوشش مناسب در فصل زمستان جهت کوهنوردی استفاده از لباس‌های تقریباً جذب و خشک و گرم می باشد که با پوست تماس مستقیم دارند.جنس این لایه از لباس ها از پنبه و پلی استر باشد بهتر است و حرکت را برایتان آسان می کند.لایه دوم جزء لباس‌هایی است که شما را باید در فصل زمستان گرم نگه دارد.از گزینه‌های خوب و مناسب برای پوشش لباس های میانی در کوهنوردی استفاده از سویشرت های سبک است.معمولاً جنس این نوع از سویشرت ها از پلی استر و پشم سبک می باشد .یادتان باشد این دسته از محصولات تا وقتی خیس نشده باشند شما را گرم نگه می دارند.

لایه سوم در لباس کوهنوردی نقش محافظتی برای شما ایفا می‌کند. این دسته از لباس ها باید شما را در برابر باد، برف، باران و … حفظ کند.

پوتین ها یا کفش های حرفه ای جز این لایه از پوشش های کوهنوردی هستند.

لباس های بادگیر عموما ضد آب، سبک و عایق هستند که در کوهنوردی مناسب می باشند.اما لباس های مناسب در فصل بهار و تابستان باید خنک و سبک باشند. مهم ترین پوشش در این فصل استفاده از کلاه و عینک آفتابی جهت در امان ماندن از گرما و نور زیاد خورشید می باشد.

طبیعت گردی، پیاده روی در یک مسیر مشخص که بسته به نوع شرایط منطقه سختی های متفاوتی دارد و در طبیعت انجام می‌گیرد،عموماً طبیعت گردی برای لذت بردن از زیبایی های سرسبز خداوندی مانند علوفه های مختلف، جنگل، درخت، رودخانه و… می باشدريا،طبیعت گردان معمولا ابزار سفر مورد نیازی با خود به همراه می برند که متناسب با شرایط همان طبیعت می باشد.

ورزش کوهنوردی، برای صعود به قله به صورت اختصاصی انجام می‌گیرد. تمام افراد یک جامعه نمی‌تواند مانند کوهنوردان حرفه ای قصد فتح قله را داشته باشند مگر اینکه آموزش‌های لازم را دیده باشند.

در این ورزش به همراه داشتن لوازم کوهنوردی مناسب بسیار مهم می باشد،ابزار و لوازم کوهنوردی هر دو باید همراه یک کوهنورد حرفه ای قرار بگیرد،یک کوهنورد بدون داشتن تجهیزات مناسب نمی تواند به ارتفاعات بالاتر صعود کند.

همراه داشتن اجاق کوهنوردی برای این افراد بسیار با اهمیت است زیرا این وسیله وزن سبک و ابعاد کوچکی دارد و به راحتی غذا را میتوان روی آن گرم کرد.

یادتان باشد که کوهنوردی از طبیعت گردی بسیار سخت تر بوده و نیاز به تجربه و آموزش کافی دارد،همچنین زمان ورزش برای صعود به قله نسبت به طبیعت گردی بیشتر می باشد.

برای انجام این ورزش عموماً افراد در شروع آموزش از کوه های ساده با شیب کم شروع می‌کنند و به تدریج توانایی بدن خود را افزایش می دهند.

ولی در طبیعت گردی عموما چون درجه سختی های پایین تری نسبت به ورزش کوهنوردی دارد نیازی به آموزش‌های خاصی ندارد و فقط نکات لازم در سفر را باید بدانند.

بخار آب منطقه در هواي سرد تبديل به مه مي شود وجود مه به دو صورت است :

• يا صبح بوجود مي ايد

• غروب بوجود مي آيد

مه باعث مي شود حرکت کند شود , ديد محدود شود , گوش و تنفس دچار اشکال مي شود.

راههاي مقابله:

• فاصله بين گروه را بايد کم کرد بطوريکه کوله نفر جلويي ديده شود

• ارتفاع سنج و قطبنما بهمراه داشته باشيم

• افراد به هيچ عنوان نبايد متفرق شوند

• پرچم راهنما بايد حتما در طول مسير راه داشته باشيم

در مه غليظ از معابر خطر ناک نبايد حرکت کنيم ودر جاي خود ثابت بايستيم تا مه بر طرف شود در ماههاي آذر , فروردين , ارديبهشت مه بيشتر تشکيل مي شود.

خطرات صاعقه در كوهستان به دو گونه است:

1. برخورد مستقيم آذرخش
2. برق زميني كه در نتيجه تخليه بار الكتريكي ابرها،تا شعاع معيني سطح زمين و مولكول هاي هوا داراي بار الكتريكي مي شود.

هر ساله تعداد زيادي از کوهنوردان دچار صاعقه زدگي مي شوند و براثر صاعقه زدگي يا جان خود را از دست مي دهند و يا دچار آسيب هاي شديد مي شوند.بسياري از اين حوادث با رعايت نکات ايمني قابل پيشگري هستند.

رعايت چند نکته در پيشگيري از صاعقه زدگي در بين کوهنوردان بسيار مهم است:

• در صورت امکان با شروع صاعقه در مکان هاي سر پوشيده مانند جان پناه ها يا کلبه هاي کوهستاني پناه بگيريد.

• همواره برنامه ي کوهنوردي را طوري تنظيم کنيد که بعد از ساعت11 صبح در مکان هاي مرتفع نباشيد.

• هيچگاه چادر خود را به بلندترين درختان اطراف وصل نکنيد.

• در صورت شنيدن صداي رعد حتي با وجود آسماني صاف ، احتمال وقوع صاعقه بسيار زياد است.سريعاً خود را به مکان امن برسانيد.

• وجود ابرهاي تيره و افزايش باد خبر از قريب الوقع بودن صاعقه است.

• مي توان از جليقه هاي ضد صاعقه استفاده نمود.

• در مکان هاي سر پوشيده به در، پنجره و اجسام فلزي نزديک نشويد.

• دستگاه هاي الکتريکي خود را خاموش کنيد.

• طناب هايي را که به همراه داريد بخصوص اگر خيس و مرظوب شدند،از خود دور کنيد

• غارنوردی
• یخ‌نوردی
• سنگ نوردی
• دیواره نوردی
• دره نوردی

• کتاب کوهپیمایی و کوهنوردی نوین از مقدماتی تا پیشرفته (تالیف غلام حسین حسن پور)