گویش سبزواری

زبان شناسان گویش(dialect) را چنین تعریف کرده اند: «گونه ای زبانی که در سه سطح آوایی،نحوی و واژگانی، نسبت به هنجارهای گونه معیار یک زبان، انحراف و واگرایی از خود نشان دهد. بدیهی است در موقعیت های متفاوت، انحراف در هریک از این سطوح می تواند نسبت به دو سطح دیگر دارای درجه و برجستگی بیشتری باشد». براین اساس زبان شناسان سبزواری را گویش دانسته اند و نه لهجه(accent)

گویش سبزواری به عنوان اصیل‌ترین گویش فارسی خراسانی، در سال ۱۴۰۰ در فهرست میراث ملی ناملموس سازمان میراث فرهنگی کشور ثبت گردیده‌است. این گویش تنها گویش فارسی خراسانی است که در فهرست یادشده به ثبت رسیده‌است.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد گویش سبزواری این است که در گویش سبزواری ۱۴ مصوت وجود دارد اما در زبان فارسی ۶ مصوت وجود دارد. به طور مثال می توان به آی کشیده اشاره کرد که فقط در گویش سبزواری می توان آن را یافت. نکته درخور تامل آنکه زبان اوستایی نیز ۱۴ مصوت داشته‌است. به عبارت دیگر اگر درصد شناخت زبان اوستایی باشیم باید به گویش سبزواری توجه کنیم و این امر از نکات بسیار مهم گویش سبزواری است.

از دیگر ویژگی های منحصر به فرد این گویش می توان به واو مجهول اشاره کرد که تنها در گویش سبزواری وجود دارد. به طور مثال کلمه خواهر در همه کشور «خاهر» تلفظ می شود، اما هنوز در منطقه داورزن سبزوار این واو را تلفظ می‌کنند. این واو مجهول بازمانده ۲۵۰۰ سال قبل است و حتی تا دوره سعدی در قرن هفتم و هشتم وجود داشته‌است. این واو مجهول به جز داورزن سبزوار در نقاط مختلف کشور تقریباً در شرف ار بین رفتن است.

یکی دیگر از ویژگی های گویش سبزواری وجود یای مجهول در این گویش می‌باشد که حتی اندیشمندان ایرانی و غربی نظیر مرحوم ملک الشعرای بهار و ژیلبر لازار فرانسوی اذعان نموده اند که این یای مجهول در تمام کشور به جز سبزوار از بین رفته است. این یای مجهول در سبزوار به وفور پیدا می‌شود. به عنوان مثال در سبزوار به هیچ می‌گویند هِچ، یا به بیل می‌گویند بِل، یا در کتاب کلیدر محمود دولت آبادی به جای بیکار از واژه بِکار استفاده شده است. این مورد در زبان اوستایی(با قدمت۲۳۰۰تا۲۷۰۰) نیز وجود داشته‌ و به کار می رفته است. همچنین یای مجهول در شعر مولوی به کار رفته است:

کار پاکان را قیاس از خود مگیر *** گر چه ماند در نبشتن شر و شیر

هر دو مورد با شیر نوشته می‌شده است و در نتیجه تا قرن هفتم و هشتم این یای مجهول وجود داشته اما به مرور در زبان فارسی از بین رفته اما در سبزوار همچنان به قوت خود باقی است.

از ویژگی‌های مهم دیگر گویش سبزواری می توان به مقاومت این گویش در برابر کلمات زبان های خارجی از جمله کلمات انگلیسی، عربی، روسی، ترکی و … اشاره کرد چرا که به ندرت می توان کلمات خارجی را در گویش سبزواری مشاهده نمود. دراین راستا تمام کلماتی که وارد این گویش شده است به صد مورد نمی‌رسد. در خصوص واج‌ها نیز باید بیان داشت که هیچ واجی وارد گویش سبزواری نشده‌است،. به عبارت دیگر واج‌های گویش سبزوار بکر باقی مانده است. کلمات اوستایی در گویش سبزواری خیلی زیاد است. به طور مثال می توان به واژه دِو (دیو)، جام (کاسه) و یام و … یا کلمه کوف اشاره کرد که در هیچ‌ نقطه از کشور وجود ندارد و فقط در حوزه سبزوار به ویژه داورزن وجود دارد.

یکی از ویژگی‌های دیگر این گویش این است که فعل‌های ساده و پیشوندی در گویش سبزواری بسیار زیاد است و در زبان فارسی این فعل ها در شرف از بین رفتن است؛ در این زمینه می توان به فعل‌های ساده انجیدن به معنی ریز ریز کردن (انجو انجو کو)، تیجیدن (بارا ای لباس بتیجو)، دِویستَن، وِرخِچِلوندن (فشار دادن)، دِندوختَن (شایعه کردن)، خوچوندن (فشار دادن)، وِرتِلِزگین (از جا پریدن)، وِراِمیَن، واکِشیَن (بستن در) و … اشاره نمود.

همچنین در گویش سبزواری نام‌آواها و صوت‌های بسیار زیادی وجود دارد که تعداد زیادی از آن ها در شرف از بین رفتن است. به طور مثال می توان از جق‌جق (صدای ترشیده ماست)، لق‌لق (صدای جوشیدن آب)، کرکر، مس‌مس، زق‌زق، فش‌فش، هف‌هف (صدای سگ) و …. یاد کرد.

از دیگر ویژگی‌های گویش سبزواری این است که در این گویش برای هر پدیده‌ای اسم مجزایی وجود دارد. مثلاً اگر چوب بزرگ باشد از کلمه کنده استفاده می شود یا اگر چوب خیلی کوچک باشد از کلمه خِلَشَه مثل خِلَشِه کبریت استفاده می شود، همین طور اگر چوب تازه باشد و از درخت کنده شده باشند آن را شوش می گویند، یا اگر چوب درخت انار باشد، آن را ترکه می گویند یا مثلاً وقتی چیزی را باد می‌کند برحسب مورد از فعل‌های مختلفی همچون وِرتِلِزگییَن، وِرقُلُپییَن، وِرسُلُمبییَن و … استفاده می‌شود.