توسل

توسّل واسطه قرار دادن شخص یا چیزی نزد خداوند، برای تقرب به او و برآورده شدن حاجت‌ها است. توسل از آموزه‌های اعتقادی شیعه و بسیاری از مسلمانان است. توسل با آموزه شفاعت پیوند نزدیکی دارد و این دو آموزه معمولاً همراه یکدیگر ذکر می‌شوند.

به اعتقاد شیعیان، اهمیت توسل برخاسته از امر الاهی در قرآن و نیز احادیث پرشماری از اهل بیت(ع) است. در دعاها و زیارات ائمه(ع) نیز مضامین توسل بسیار به چشم می‌خورد که معروف‌ترین آنها دعای توسل است.

در دوره معاصر، وهابی‌ها به پیروی از ابن تیمیه اشکالاتی را دربارهٔ توسل مطرح کرده‌اند که علمای شیعه و غالب اهل سنت این اشکالات را نپذیرفته‌ و آنها را نقد کرده اند.

مفهوم‌شناسی

توسّل انجام دادن کاری برای تقرب به چیزی یا شخصی است، این کلمه در اصطلاح به معنای واسطه قرار دادن امور خیر و افراد صالح و مقرب درگاه الهی برای برآورده شدن درخواست و اجابت دعا است. در فعل توسل، انسان در هنگام دعا و استغاثه، به درگاه الهی چیزی عرضه می‌کند که واسطه پذیرش توبه و اجابت دعای او و بر آورده شدنِ درخواست او است. شخص یا موضوع محل توسل، هر آن کس یا چیزی است که نزد خدا محترم است، مانند صفات و اسمای الهی یا پیامبر اکرم(ص) و دعای او یا اولیاء و فرشتگان. حاجت درخواست‌شده می‌تواند امری دینی و معنوی و یا حاجتی دنیوی و مادی باشد.

«وسیله» چیزی است که انسان از طریق آن به چیز دیگری نزدیک می‌شود.

بنابر روایات شیعی، «وسیله» مفهومی گسترده دارد و می‌تواند شامل واجبات و مستحبات شرعی، دعای صالحان و مؤمنان و یا حتی خود اولیای الهی شود.

مشروعیت توسل

پژوهشگران برای اثبات مشروعیت توسل شواهد مختلفی از قرآن، حدیث و سیره فراهم آورده‌اند. برخی نیز معتقدند توسل افزون بر آن که به لحاظ دینی، مشروع و پسندیده است، ریشه در فطرت و خرد انسانی نیز دارد.

قرآن

• قرآن کریم مؤمنان را به توسل توصیه کرده و روشن‌ترین اشاره به توسل در سوره مائده آمده است که خداوند صریحاً به مؤمنان دستور می‌دهد برای تقرب به او وسیله‌ای بجویند: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّــهَ وَابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُواْ فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوا پیشه کنید و وسیله‌ای برای تقرب به خدا بجویید و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.)

حضرت علی(ع) بهترين چيزى كه به وسيله آن مى‌‏توان به خدا نزديك شد را ايمان به خدا و پيامبر او و جهاد در راه خدا می‌داند كه قله كوهسار اسلام است، و همچنين جمله اخلاص (لا اله الا اللَّه) كه همان فطرت توحيد است، و بر پا داشتن نماز كه آئين اسلام است، و زكات كه فريضه واجبه است، و روزه ماه‏ رمضان كه سپرى است در برابر گناه و كيفرهاى الهى، و حج و عمره كه فقر و پريشانى را دور مى‏‌كند و گناهان را مى‏‌شويد، و صله رحم كه ثروت را زياد و عمر را طولانى مى‏‌كند، انفاق‌هاى پنهانى كه جبران گناهان مى‏‌نمايد و انفاق آشكار كه مرگ‌هاى ناگوار و بد را دور مى‏‌سازد و كارهاى نيك كه انسان را از سقوط نجات مى‏‌دهد.

• در سوره نساء آیه ۶۴ به گناهکاران توصیه شده که نزد پیامبر(ص) بروند و از او بخواهند برایشان استغفار کند تا خداوند آنان را بیامرزد.

• وقتی برادران حضرت یوسف از کرده خود پشیمان شدند به جای اینکه مستقیم از خداوند درخواست عفو کنند، یعقوب را واسطه قرار دادند و از او خواستند برای‌شان نزد خدا طلب بخشش کند.

• در آیه‌ای دیگر، از بندگان خواسته شده است که همگی به ریسمان الهی چنگ زنند و گرد هم آیندو پراکنده نشوند: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّــهِ جَمِیعاً وَلاتَفَرَّقُوا. بنا بر روایات شیعه، مقصود از ریسمان الهی، اهل بیت پیامبر(ص) است.

• در آيه ۱۱۴ سوره توبه نيز موضوع استغفار حضرت ابراهیم در مورد عمویش آمده كه تاثير دعاى پيامبران را در باره ديگران تاييد مى‏‌كند: وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهيمَ لِأَبيهِ إِلاَّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهيمَ لَأَوَّاهٌ حَليمٌ.

روایات

در منابع روایی، احادیث پرشماری از اهل‌بیت(ع) در باب توسل نقل و معنا، مصادیق وسیله و نیز آثار و نتایج آن بیان شده است.

• در روایتی ازحضرت زهرا(س) آمده است:

تمام آنچه در آسمان و زمین است، برای تقرب به خداوند در پی وسیله است و ما وسیله و واسطه خداوند در میان خلق اوییم.

• بنابر روایتی، امام صادق(ع) فرمودند: ما (اهل بیت) همان ریسمان الهی هستیم که خداوند تبارک و تعالی فرموده: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّــهِ جَمِیعاً وَلاتَفَرَّقُوا همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید.
• همچنین بنا بر احادیثی که در تفسیر آیه ۳۷ سوره بقره نقل شده است، حضرت آدم پس از رانده شدن از بهشت با توسل به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مورد عفو خداوند قرار گرفت. پیامبران پیشین نیز به مقام پیامبر اسلام(ص) توسل می‌جسته‌اند.
• در روایتی نقل شده از امیرالمؤمنین برترین مصادیق وسیله برشمرده شده است که از جمله آنها است: ایمان به خداوند، جهاد در راه خدا، و ادای واجبات، روزه، حج و عمره.
• زیارتنامه‌ها و دعاهای رسیده از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) سرشار از مضامین مربوط به توسل و سوگند دادن خدا به حق پیامبر(ص) و امامان است که خود نوعی از توسل به شمار می‌رود.

روایاتی که بر مشروعیت توسل گواهی می‌دهند، در منابع اهل سنت نیز به چشم می‌خورند. از جمله روایت مرد نابینایی که با توسل به پیامبر بینایی خود را بازیافت، و یا حدیثی از عائشه که از پیامبر(ص) نقل کرده است امیرالمؤمنین نزدیک‌ترین وسیله به خداوند است.

سیرهٔ مسلمانان

سیره مسلمانان صدر اسلام و یاران پیامبر نشان می‌دهد که توسل به صالحان و پاکدامنان امری مقبول و پسندیده بوده است. در این باره می‌توان به نمونه‌هایی اشاره کرد:

• توسل عمر به عباس بن عبدالمطلب در هنگام طلب باران؛
• متوسل شدن صفیه، (عمه پیامبر) وسرودن اشعاری در رثای وی.
• توسل مردی به پیامبر در زمان خلافت عثمان با راهنمایی عثمان بن حنیف و توسل بلال بن حارث به پیامبر برای طلب باران.
• به نوشته زینی دحلان تتبع در اذکار و ادعیه پیشینیان موارد بسیاری از توسل‌های آنان را به دست می‌دهد. ابن حَجَر هَیتَمی برخی اشعار شافعی را آورده که در آن آل پیامبر صریحاً وسیلۀ قرب الاهی معرفی شده‌اند. بنا بر روایتی، مالک بن انس در گفتگویی با منصور دوانیقی چگونگی زیارت پیامبر اکرم و توسل به ایشان را به وی آموخت.

اقسام وسیله

بنابر منابع شیعه، برای نزدیک شدن به خدا از هر وسیله‌ای نمی‌توان استفاده کرد؛ برای مثال استفاده از آتش که در برخی آیین‌های دیگر مرسوم است، یا بت که در حجاز معمول بوده، باطل و حرام است؛ زیرا اجازه شرعی استفاده از آتش به عنوان وسیله اثبات نشده است و حرام بودن استفاده از بت نیز در شرع اثبات شده است. برای اینکه بدانیم چه چیزهای از دیدگاه شرع، وسیله هستند باید به آیات و روایات مراجعه کرد. بدین رو برخی توسل را به توسل مشروع و توسل نامشروع تقسیم کرده‌اند.

در روایات اهل بیت به آنچه می‌توان بدان توسل جست، تصریح شده است. از جمله آنها است:

شبهات وهابیان دربارهٔ توسل

آموزه توسل را بیشتر مسلمانان چه شیعه و چه اهل سنت پذیرفته‌اند؛ در این بین وهابیت آموزه توسل را مردود می‌داند و در مقابل، بسیاری از عالمان مسلمان در رد آنها کتاب نگاشته‌اند. برخی از اشکالات وهابیان از این قرار است:

توسل و توحید

نخستین دلیل وهابیان این است که توسل با توحید منافات دارد؛ زیرا بنده باید تنها از خدا کمک بخواهد و کمک خواستن از غیر خدا شرک است. ابن تیمیه برای اثبات این مدعا، گاه به آیات قرآنی استدلال کرده است، از جمله آیات ۵۶ و ۵۷ سوره اسراء «قُلِ ادْعُواْ الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِهِ فَلاَ یمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنكُمْ وَلاَ تَحْوِیلًا أُولَئِكَ الَّذِینَ یدْعُونَ یبْتَغُونَ إِلَی رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیهُمْ أَقْرَبُ وَیرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَیخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا»و آیه ۵ سوره حمد، «إِیاكَ نَعْبُدُ وإِیاكَ نَسْتَعِینُ» او معتقد است که آنچه در این آیات منع و نکوهش شده است، همان توسل به خداوند است.

به گفته موافقان توسل، این آیات معنای دیگری دارند؛ دو آیه نخست از نفی الوهیت معبودهای مشرکان و عدم شایستگی خدایان برساخته برای پرستش سخن می‌گویند و ارتباطی به موضوع توسل به امور مقدّس به منظور تقرب به درگاه الاهی ندارند. همچنین آیه ۵ سوره حمد درصدد نفی کمک خواستن از غیر خدا با اعتقاد به استقلال وسیله‌ها از خدا است، نه نفی استعانت از خداوند با وسایل و وسایط؛ همچنان که در قرآن کریم یاری جستن از نماز و امور دیگر نیز مطرح شده است.

باورمندان به توسل بر آنند که از نظر عقلی نیز توسل به هیچ وجه شرک نیست؛ زیرا اولاً کمک گرفتن از کسی یا چیزی به معنای پرستیدن آن شخص یا چیز نیست. نظام عالم بر اساس رابطه تأثیر اشیاء و وسایل در یکدیگر است و البته همه آنها بر اراده الهی تکیه دارند و هیچ‌یک مستقلانه قادر به تأثیر گذاری نیستند. همان گونه که کمک گرفتن از وسائل و ابزار مادی و انسان‌ها در امور زندگی شرک نیست، استفاده از وسیله غیر مادی نیز اگر با اعتقاد به وابسته بودن آنها باشد شرک نخواهد بود. بینش توحیدی مسلتزم آن است که انسان در عین حال که از اسباب و وسایل استفاده می‌کند، به مبداء آن و وابسته بودن همه وسایل به پروردگار عالم آگاه باشد و این همان توحید است.

مخالفان توسل، علاوه بر اینها، بر حرمت توسل، به آیات دیگری نیز استناد کرده‌اند، از جمله آیه ۳ سوره زمر: «ألَا للَّــهِ الدِّینُ الْخَالِصُ وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیقَرِّبُونَا إِلَی اللَّــهِ زُلْفَی إِنَّ اللَّــهَ یحْكُمُ بَینَهُمْ فِی مَا هُمْ فِیهِ یخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّــهَ لایهْدِی مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ» و آیه ۳۷ سوره سبأ «وَمَا أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُم بِالَّتِی تُقَرِّبُكُمْ عِندَنَا زُلْفَی إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ» ولی آیه نخست تنها عبادت غیر خدا و بت‌پرستی را نفی کرده نه تقرب به خداوند را از طریق توسل به صالحان، بدون آن که مورد پرستش قرار گیرند. دربارهٔ آیه دوم هم می‌توان گفت که توسل به انبیاء و اولیاء از جمله مصادیق کار شایسته (عمل صالح) است و با مفهوم آیه تنافی ندارد.

توسل به پیامبر(ص) بعد از رحلت

همچنین ببینید: حیات برزخی

بنابر باور ابن تیمیه توسل به دعای پیامبر(ص) و صالحان، فقط در زمان حیات آنان صحیح است و پس از مرگ دیگر کاری از آنان بر نمی‌آید و توسل صحیح نیست.

به اعتقاد بیشتر مسلمانان، این سخن ابن تیمیه با آیات قرآنی که از زندگی پس از مرگ خبر می‌دهند، سازگار نیست و زندگی انبیا و اولیاء پس از انتقال آنان به عالم برزخ نیز ادامه دارد. همان گونه که به تصریح قرآن، زندگی شهیدان پس از مرگ آنان نیز ادامه دارد پیامبران که مقام بالاتری نسبت به شهیدان دارند، بعد از مرگ ظاهری زنده‌اند. از دیدگاه اسلامی، مرگ فنا و نابودی انسان نیست بلکه انتقال از عالمی به عالم دیگر است.

همان گونه که در زمان حیات می‌توان از پیامبر(ص) خواست تا برای انسان دعا و استغفار کند، بعد از حیات پیامبر نیز می‌توان همین درخواست را داشت؛ زیرا بنا بر قرآن کریم و سنّت، امکان اتصال انسان موجود در دنیا به ارواح انسان‌ها در عالم برزخ وجود دارد. گفتگوی حضرت صالح پیامبر و حضرت شعیب با امت هلاک شده خود، و اینکه در قرآن نیز خداوند به پیامبر(ص) فرمان می‌دهد تا با پیامبران پیشین گفتگو کند، و گفتگوی پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) با کشته شدگان جنگ بدر و جمل از ادله و شواهد این مدعا است.

شیعیان در عصر غیبت علاوه بر پیامبر و سایر معصومان، به طور ویژه به امام زمان(عج) که او را زنده می‌دانند توسل کرده و دعاها و توجهات ویژه آن امام را خواستارند. شیعیان به دلیل آیاتی مانند وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّــهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَیٰ عَالِمِ الْغَیبِ وَالشَّهَادَةِ فَینَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ و روایات فراوانی که تعدادی از آنها در بخش بَابٌ فِی أَنّ الْأَئِمّةَ شُهَدَاءُ اللَّــهِ عَزّ وَ جَلّ عَلَی خَلْقِهِ (ائمه، شاهدان خداوند بر خلق هستند) اصول کافی گردآوری شده‌اند معتقدند امامان با اذن و اجازه خداوند از حال و شرایط زندگی انسان‌ها باخبر بوده و می‌توانند در بهبود شرایط مادی و معنوی افراد اثرگذار باشند، و هرچه پیروی، توسل و ارتباط با آنها بیشتر باشد این آثار نیز بیشتر خواهد بود.

توسل و بدعت

سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) و نیز رفتار صحابه و مسلمانان صدر اسلام با بدعت شمردن توسل سازگار نیست. برخی از حوادثی که رایج بودن توسل نزد مسلمانان را نشان می‌دهد عبارت است از: توسل عمر به عباس بن عبدالمطلب در هنگام مراسم استسقا یا طلب باران، متوسل شدن صفیه، به پیامبر، با سرودن اشعاری در رثای وی، توسل مردی به پیامبر(ص) در زمان خلافت عثمان با راهنمایی عثمان بن حنیف،و توسل بلال بن حارث به وی برای طلب باران.

به نوشته زینی دحلان تتبع در اذکار و ادعیه پیشینیان موارد بسیاری از توسل‌های آنان را به دست می‌دهد. ابن حَجَر هَیثمیبرخی اشعار شافعی را آورده که در آن آل پیامبر(ص) صریحاً وسیله قرب الاهی معرفی شده‌اند. بنا بر روایتی، مالک بن انس در گفتگویی با منصور دوانیقی چگونگی زیارت پیامبر اکرم(ص) و توسل به ایشان را به وی آموخت.

حتی اگر صحت سند برخی از روایات اهل سنت در جایز بودن توسل پذیرفته نشود، بسیار بودن تعداد آنها نشان می‌دهد که توسل از عصر صحابه تا دوران‌های بعد رایج و به مثابه اصلی مسلّم پذیرفته شده بوده است. سمهودی ماجراهای متعددی را دربارهٔ کسانی که با توسل به پیامبر(ص) نزد قبر مطهر وی، به خواسته‌های خود نایل شدند، آورده است.

نحوه توسل در زیارات و دعاها

بررسی نحوه توسل و ادبیات به کار رفته در ادعیه ماثور (دعاهایی که از معصومان رسیده است) و زیارات امامان(ع) تصویری درست از توسل مشروع را نشان می‌دهد. توسل به امامان شیعه و اولیای الهی در بیشتر دعاهای شیعه و زیارات پیامبر(ص) امامان(ع) آمده است. همچنین در کتب ادعیه نمازهای مخصوصی برای توسل به پیامبر(ص) یا هر یک از امامان ذکر شده است که معروف‌ترین آنها دعای توسل است. برخی از فرازهای دعای توسل به این صورت است:

• اَللَّــهُمَّ اِنّی اَسئلُكَ وَاَتَوَجَّهُ الَیكَ بِنَبِیكَ نَبِی الرَّحمَةِ...

خداوندا! من توسط پیامبر تو که پیامبر رحمت است به تو روی می‌آورم و از تو در خواست می‌کنم...

• یا رَسوُلَ اللَّــهِ... اِنا تَوَجَّهنا وَاستَشفَعنا وَ تَوَسَّلنا بِكَ اِلی اللَّــهِ وَ قَدَّمناكَ بَینَ یدَی حاجاتِنا یا وَجیهاً عِندَاللَّــهِ اِشفَع لَنا عِندَاللَّــه‌ای رسول خدا! ما به وسیله تو به خدا روی آورده و از او شفاعت و به او توسل می‌جوئیم و تو را پیشاپیش حاجت هایمان قرار می‌دهیم؛ ای کسی که نزد خدا آبرومندی، برای ما نزد خداوند شفاعت کن!
• قسم دادن خداوند به حق پیامبر و امامان و صالحان نیز یکی از شیوه‌های توسل مشروع است؛ مانند اینکه گفته شود: «اللهم انی اسئلک بجاه محمد» یا «اللهم انی اسئلک بحق کل مؤمن مدحته فیه».

آیین توسل در فرهنگ شیعی

توسل به سبب جایگاه ویژه‌ای که در فرهنگ شیعی دارد، آیین‌ها و آداب خاصی در میان شیعیان پیدا کرده است. برخی از این آیین‌ها فاقد مبنای روایی‌اند هرچند منع شرعی نیز ندارند؛ مانند سفره‌انداختن به نام امامان مثلاً سفره امام زین العابدین(ع) و یا سفره حضرت ابوالفضل. در این جلسات ضمن اطعام مؤمنان و خواندن قرآن و دعا و هدیه کردن ثواب آن به آن امام، به او توسل می‌جویند.

برپاکردن مجالس دعای توسل به صورت گروهی نیز از آیین‌های فراگیر شیعیان است که معمولاً شب‌های چهارشنبه و در مساجد، حرم امامان و حتی در منازل انجام می‌شود. برخی رفتارها و روش‌های توسل در میان برخی شیعیان دیده می‌شود که سنت رسمی شیعی آن را تأیید نمی‌کند.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• در سایت مؤسسه ولیعصر(عج)