سجده
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
| فروع دین |
|---|
| نماز |
|
نماز واجب • نمازهای یومیه • نماز مستحبی • نماز جمعه • نماز عید • نماز جماعت • نماز آیات • نماز میت • ارکان نماز • واجبات نماز |
| دیگر عبادت‌ها |
|
روزه • خمس • زکات • حج • جهاد امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری |
| احکام طهارت |
|
وضو • غسل • تیمم نجاسات • مطهرات |
| احکام مدنی |
| وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث |
| احکام خانواده |
| ازدواج • ازدواج موقت • تعدد زوجات • نشوز • محارم • طلاق • مهریه • شیردادن • آمیزش • استمتاع • صیغه ازدواج • ام ولد • ظهار • لعان • ایلاء • خلع و مبارات |
| احکام قضائی |
| قضاوت • دیات • حدود • قصاص • تعزیرات |
| احکام اقتصادی |
| عقود: (تجارت • مضاربه • اجاره) • محرمات (رشوه • ربا • احتکار • مکاسب محرمه) • احکام وابسته (مجهول المالک، وجوهات شرعی • کفاره • جزیه) |
| احکام دیگر |
| حجاب • صدقه • نذر • تقلید • خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها • وقف • قسم • فسخ • ابراء • اقاله • وقف |
| جستارهای وابسته |
| بلوغ • فقه • احکام شرعی • توضیح المسائل • واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروه • نیت • قصد قربت • مسائل مستحدثه |
سَجده عملی عبادی به معنای نهادن پیشانی بر زمین به نشانه خضوع فرد در مقابل خدا است که در فرهنگ اسلامی از برترین عبادات به شمار آمده است. بر مسلمانان واجب است در نمازهای روزانه، در هر رکعت دو بار سجده کنند.
در فقه شیعه سجده در نماز تنها بر زمین و روییدنی‌های آن صحیح است؛ ولی اهل سنت سجده بر فرش و مانند آن را نیز جایز شمرده‌اند. به باور همه مسلمانان سجده برای غیر خدا حرام است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
سجده به معنای خضوع، خم شدن و سر فرود آوردن و نهادن پیشانی بر زمین است. واژه سجده ۶۰ بار در قرآن استفاده شده است و نام یکی از سوره‌های قران «سجده» است که در آخرین آیۀ آن سجده را وسیله قُرب و نزدیک شدن به خدا معرفی می‌کند.
در روایات سجده به عنوان بهترین حالت انسان برای نزدیک شدن به خدا معرفی شده است. سجده به انسان اختصاص نداشته و همه موجودات و اشیاء خدا را با سجده بر او عبادت میکنند.
علاوه بر سجده نماز، سجده انواعی دیگری نیز دارد مانند:
- سجده شکر که مستحب است افراد پس از پایان نماز، چه نماز واجب و چه مستحب، رسیدن نعمت جدید، دفع بلا و یا پس از توفیق کار خیر یا ترک گناه، آن رابه جای آورند.
- سجده سهو در هنگام فراموشی برخی اجزای نمازهای واجب یا انجام برخی کارها مانند سخن گفتن غیرعمدی در نماز.
- سجده‌های قرآن هنگام خواندن یا شنیدن یکی از آیات سجده دار: ۱۵ سوره سجده، ۳۷ فصلت، ۶۲ نجم و ۱۹ علق.
احکام سجده نماز
تمام نمازهای واجب و مستحب در هر رکعت پس از رکوع دو سجده دارند. این دو سجده از ارکان نماز بوده و با ترک عمدی یا سهوی آن نماز واجب باطل می‌شود ولی در نمازهای مستحبی چنانچه از روی فراموشی و سهو هر دو سجده را فراموش کند نماز باطل نمی‌شود.
کیفیت سجده
نمازگزار باید پس از رکوع و قیام متصل به رکوع بنشیند و هفت عضو یعنی پیشانی، کف دو دست، سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر روی زمین بگذارد و ذکر سجده را بگوید. وی پس از گفتن ذکر واجب سجده، سر از سجده برمی‌دارد و پس از لحظاتی که بدن آرام گرفت مجددا اعضای هفت گانه را بر روی زمین قرار داده و ذکر می‌گوید، در پایان این ذکرها مجددا می‌نشیند و بقیه اعمال نماز را ادامه می‌دهد.
کیفیت سجده فرد ناتوان
کسی که نمی‌تواند پیشانی را به زمین برساند، باید به قدری که می‌تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را که سجده بر آن صحیح است، روی چیز بلندی گذاشته و طوری پیشانی را بر آن بگذارد که بگویند سجده کرده است، و نیز باید کف دست‌ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمین بگذارد.
کسی که به هیچ وجه نمی‌تواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره کند و اگر نتواند باید با چشم‌ها اشاره نماید. این افراد اگر می‌توانند باید مهر را به قدری بلند کنند که پیشانی را بر آن بگذارد و اگر نمی‌توانند، فردی دیگر مهر را بلند کند و به پیشانی بگذارد و اگر با سر یا چشم‌ها نمی‌تواند اشاره کند، باید در قلب نیت سجده کند و با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.
نمازگزاری که نمی‌تواند برای سجده سر به زمین بگذارد اگر می‌تواند باید مهر را به قدری بلند کند که پیشانی را بر آن بگذارد و اگر نمی‌تواند، فردی دیگر مهر را بلند کند و به پیشانی او بگذارد
واجبات سجده
- در سجده باید تمام اعضای هفت گانه بر روی زمین قرار بگیرد.
- ذکر سجده باید در حال آرامش گفته شود.
- سر برداشتن از سجده نخست و نشستن با آرامش لازم بوده و ترک عمدی آن موجب بطلان نماز است.
- کم و زیاد کردن عمدی یک سجده باعث باطل شدن نماز است ولی چنانچه سجده‌ای را فراموش کند و قبل از رکوع رکعت بعد یادش بیاید، لازم است بنشیند و سجده فراموش شده را انجام دهد، پس از پایان نماز نیز دو سجده سهو واجب است؛ ولی اگر بعد از رکوع یادش بیاید نماز را ادامه داده و پس از پایان نماز، علاوه بر قضای سجده فراموش شده دو سجده سهو انجام دهد.
مستحبات سجده
در کتاب‌های فقهی، مستحباتی برای سجده گفته‌اند که عبارتند از:
- گفتن تکبیر هنگام رفتن از رکوع به سجده، پس از بلند شدن از سجده و هنگام رفتن برای سجده دوم.
- هنگام سجده رفتن از رکوع، مردان نخست دست‌ها و زنان زانوها را بر زمین بگذارند.
- نهادن بینی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است.
- نگاه به دو پَرّه بینی هنگام سجده
- روبه قبله قرار دادن انگشتان و چسبانیدن آنها- جز انگشت شست- به هم.
- تکرار ذکر سجده و ختم آن به عدد فرد، همچون سه، پنج و هفت و گفتن ذکر صلوات و طولانی کردن سجده.
- نشستن به گونه تورّک پس از سجده.(نشستن بر ران چپ و نهادن پشت پای راست بر کف پای چپ)
- استغفار بین دو سجده هنگام نشستن و آرام گرفتن بدن.
- مردان هنگام سجده آرنج‌ها را مانند دو بال باز کند و بانوان آرنج‌ها را به پهلو بچسبانند.
- گذاشتن دست‌ها بر روی ران‌ها هنگام نشستن.
- بلند کردن زانوها از زمین پیش از دست‌ها هنگام برخاستن از سجده برای قیام.
- گفتن ذکر «بِحَولِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أقُومُ وَ أقْعُدُ» هنگام برخاستن جهت قیام.
ذکر سجده نماز
| قال الصادق(ع): |
| إنّ قَوما أتَوا رسولَ الله صلی الله علیه و آله و سلّم فقالوا: یا رسولَ الله، اضمَن لَنا علی رَبِّک الجَنَّةَ، فقالَ: علی أن تُعِینُونِی بِطُولِ السُّجودِ. |
| امام صادق(ع) فرمود: گروهی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا، از پیشگاه پروردگارت بهشت را برای ما ضمانت کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: به شرط آن که شما نیز با سجده‌های طولانی مرا یاری دهید. |
| شیخ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۶۶۴. |
ذکر خاص سجده، «سُبْحانَ رَبِّی الاَعْلیٰ وَ بِحَمْدِهِ» است. می‌توان سه بار «سُبْحانَ اللهِ» یا هر ذکر دیگری که حداقل به این مقدار باشد نیز گفت.
محل سجده
محل سجده باید پاک و از جنس زمین یا آنچه از زمین می‌روید باشد(به شرط آنکه خوردنی و پوشیدنی نباشد)، بنابراین سجده بر کاغذ یا دستمال کاغذی از چوب یا گیاه (به جز پنبه و کتان) صحیح است. بر اساس روایات، برترین سجده‌گاه تربت امام حسین(ع) است.
سجده بر مواد معدنی مانند طلا و نقره و قیر صحیح نیست و بیشتر مراجع تقلید سجده بر سنگهای معدنی مانند عقیق و فیروزه را نیز صحیح نمی‌دانند. اما در حال ضرورت می‌توان بر لباس کتان یا پنبه‌ای سجده کرد و در صورت نبود آن بر هر نوع لباسی، و در صورت نبود آنها در اینکه باید بر پشت دست سجده کرد یا مواد معدنی مانند عقیق، اختلاف نظر وجود دارد.
اهل سنت سجده بر فرش، زیلو و آنچه نجس نباشد را هم جایز می‌دانند. وهابیون سجده شیعیان بر مُهر یا تربت را به بهانه‌هایی مانند شرک، پرستش قبر، تبرک، یا بدعت مورد هجمه قرار داده و در مکانهایی مانند مسجد الحرام و مسجد النبی با آن برخورد تندی میکنند.
جای پیشانی نمازگزار باید از جای ایستادن او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر یا پایین‌تر نباشد. سجده‌گاه باید استقرار داشته و تکان نخورد؛ بدین معنا که پیشانی روی آن قرار گرفته و ثبات پیدا کند. بنابر این، سجده بر گِل صحیح نیست.
سجده برای معصومان
سجده برای غیر خداوند حرام است؛ خواه برای معصومان باشد یا غیر ایشان. البته سجده نزد قبر معصومان برای خدا به قصد شکرگزاری بر توفیق یافتن به زیارت قبر ایشان جایز است.
بر اساس تفسیر‌های قرآن، سجده برادران حضرت یوسف بر وی و سجده فرشتگان بر حضرت آدم، نوعی احترام و بزرگداشت بود و نه پرستش.
پانویس
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ذیل واژه «سجد»، ص۳۹۶؛ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «سجد»، ج۳، ص۲۰۴.
- ↑ علامه حلی، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۲۵۳.
- ↑ نوفل، الإعجاز العددی، ۱۹۸۷م، ص۱۴۱-۱۴۳.
- ↑ سوره سجده، آیه ۱۵.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۷۴.
- ↑ سرور، المعجم الشامل للمصطلحات، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ سرور، المعجم الشامل للمصطلحات، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ سیستانی، منهاج الصالحین، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۹۸۵م، ج۸، ص۲۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۴، ۱۶۵.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۴، ۱۶۵.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۹۸۵م، ج۸، ص۲۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱۹۹۳ق، ج۱، ص۱۷۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۹-۱۸۹؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۷-۱۶۹.
- ↑ العروة الوثقى، الطباطبائي اليزدي، السيد محمد كاظم، ج۲، ص۵۷۳
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل (محشی)، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۷۲۸.
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱۹۹۳ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱۹۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۸، ص۴۳۰-۴۳۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۳۶۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۸، ص۴۱۲.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۳۹۴-۳۹۵.
- ↑ زحیلی، الفقه الإسلامی و أدلّته، دار الفکر، ج۱، ص۷۳۱.
- ↑ بروجردی، مستند العروة، مدرسة دار العلم، ج۲، ص۱۹۱.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۵۸۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۸۳.
- ↑ پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «بنده به چیزی با فضیلت‌تر از سجده پنهانی، به خداوند نزدیک نشده است». پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ أَ وَ لَمْ یرَوْا إِلی ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیءٍ یتَفَیؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیمینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ. سوره نحل، آیه ۴۸؛ و یا در اعمال مسجد بزرگ کوفه می‌خوانیم: «اَنْتَ الّذی سَجَدَ لک شُعاع الشّمس»؛ تو آن خدایی هستی که شعاع شمس (خورشید)، برای تو سجده می‌کند.
- ↑ آیت الله خویی نمونه‌ای از این برخوردها را در تفسیر خود نقل کرده است. ایشان می‌گوید: در سال ۱۳۵۳ برای حج مشرف شدم، شخصی دانشمند- به نام شیخ زین العابدین- در مسجد النبی مراقب بود هر کس روی مهر سجده می‌کرد مهر او را می‌گرفت. به او گفتم: آیا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم تصرف در مال مسلمان را بدون اذن و رضایت او حرام نکرده است؟ گفت: بلی حرام کرده است. گفتم: پس چرا اموال این مسلمانان را از آنها به زور میگیری و حال اینکه اینها شهادت به «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ»* و «محمد عبده و رسوله» میدهند؟ گفت: اینها مشرک هستند و مهر را بت قرار داده و برای مهر سجده میکنند (نه برای خدا). گفتم: حاضر هستی درباره این موضوع با هم مذاکره کنیم؟ گفت: مانعی ندارد. شروع به صحبت کردم و سرانجام آن شخص از کاری که مرتکب شده بود عذر خواهی و استغفار کرد. خویی، البیان فی تفسیر القران، ص۵۲۳.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- اصفهانی، ابوالحسن، وسیلة النجاة، قم، انتشارات مهر استوار، ۱۹۹۳ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، توضیح المسائل (محشی)، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، بیروت، دار الأضواء، ۱۹۸۵م.
- بروجردی، مرتضی، مستند العروة الوثقی (تقریرات آیة الله خوئی)، قم، مدرسة دار العلم، [بی تا].
- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، به اهتمام غلامحسین مجیدی خوانساری، قم، مؤسسه انصاریان، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۹ق
- خویی، سید أبوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الزهراء، بی‌تا.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق، دار القلم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- زُحَیلی، وهبة بن مصطفی، الفقه الإسلامی و أدلّته، دمشق، دار الفکر، بی‌تا.
- سُرُور، ابراهیم حسین، المعجم الشامل للمصطلحات العلمیة والدینیة، بیروت، دار الهادی، ۲۰۰۸م.
- سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، بغداد، دار البذرة، ۲۰۰۹م.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق(علیه‌السلام)، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۱ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بی‌تا.
- نوفل، عبد الرزاق، الإعجاز العددی للقرآن الکریم، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۹۸۷م.
- یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، با تعلیقه سید علی سیستانی، قم، مکتب آیة الله السید السیستانی، ۱۴۲۵ق.