قبیله همدان
| قبیله همدان | |
|---|---|
| اطلاعات کلی | |
| نژاد | عرب قحطانی |
| صدر خاندان | همدان بن مالک |
| خاستگاه | یمن |
| انشعاب به | حاشد و بکیل |
| مذهب | تشیع |
| زمان اسلام آوردن | صدر اسلام |
| مکان استقرار | کوفه |
| ویژگی | از قبایل بزرگ عرب یمن. |
| حوادث | همراهی و یاری امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) |
| شخصیت‌ها | |
| مشاهیر | سعید بن نمران، سعید بن قیس و ده تن از شهدای کربلا |
| عالمان | حارث بن عبدالله همدانی |
قبیله هَمْدان از قبایل شیعی معروف یمن است. حضور امام علی(ع) به‌عنوان فرستاده پیامبر اسلام(ص) در یمن، سبب اسلام‌آوردن همه همدانیان گردید و زمینه را برای گرایش این قبیله به تشیع فراهم نمود. همدانیان در واقعه رِدّه در اسلام باقی مانده و مرتد نشدند.
همدانی‌ها در رخدادهای زمان خلافت امام علی(ع) حضور فعال داشته و عده‌ای از آنان از کارگزاران و فرماندهان سپاه امام بودند. آنها در حمایت از امام علی(ع) در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان شرکت کردند. برخی ایمان آوردن همدانیان به‌دست امام علی(ع) و شناخت جایگاه ولایت و وصایت ایشان را دلیل فداکاری و پیروی خالصانه آنها از امام ذکر کرده‌اند.
همدانیان پس از شهادت امام علی(ع) نیز امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را یاری کردند و تعدادی از آنها در واقعه کربلا به شهادت رسیدند.
در سال ۲۸۸ق، یحیی بن حسین با حمایت همدانیان، حکومت زیدیان یمن را در این منطقه تأسیس کرد و از آن زمان تاکنون، یمن به‌عنوان پایگاه زیدیه شناخته می‌شود. قبیله همدان در دوران معاصر نیز، از قدرت و نفوذ زیادی در یمن برخوردار است. حوثی‌های یمن، عضو اتحادیه قبایلی حاشد از شاخه‌های همدان هستند.
معرفی اجمالی
قبیله همدان از قبایل بزرگِ معروف و قدرتمند در یمن است که پیش از اسلام دارای فرهنگ و تمدن پیشرفته بود. این قبیله در دوران اسلامی نیز دارای قدرت و نفوذ سیاسی بود؛ و در میان قبایل و گروه‌های قدرتمند عرب در یمن، در جایگاه برجسته‌ای قرار داشتند.
نسب قبیله همدان به همدان بن مالک بن زید بن اوسلة بن ربیعة... برمی‌گردد. همدان به دو شاخه بزرگ حاشد و بَکیل و همچنین چند شاخه دیگر تقسیم می‌شود؛ هرچند برخی معتقدند تمام شاخه‌های همدان، از دو شاخه بزرگ حاشد و بکیل منشعب شده است.
عده‌ای معتقدند که همدانیان پیش از اسلام مدت‌زمانی را به فرمانروایی پرداخته و تعدادی از آنها از فرمانروایان حکومت سبأیان بودند. همدانیان قبل از ظهور اسلام از متحدان حکومت ساسانی بودند.
برخی از همدانیان چون حارث بن عبدالله بن کعب، عمرو بن عبدالله بن علی سبیعی همدانی و علی بن صالح بن صالح ثوری همدانی و ابراهیم بن سلیمان بن عبدالله نِهمی همدانی از بزرگان علمی، حدیثی، فقهی و تفسیری بوده و در گسترش علوم و معارف اسلامی نقش داشتند.
موقعیت جغرافیایی
نویسنده کتاب تاریخ مدینه صنعا منطقه همدان را در شمال غربی شهر صنعا دانسته که هرکدام از شاخه‌های آن در مناطق مختلف آن منطقه سکونت داشتند. نویسنده کتاب معجم البلدان و دیگران معتقدند که همدانیان در بخش‌های وسیعی از سرزمین یمن از شمال صنعا تا صعده سکونت داشتند که حاشدیان در بخش غربی و بکیلیان در سمت شرق آن بودند. هرچند مناطق دیگری چون بین مأرب و نجران نیز به عنوان سکونتگاه این قوم ذکر شده است.
برخی معتقدند که همدانیان شهرنشین بودند؛ هرچند نشانه‌هایی از بادیه‌نشینی و زندگی عشایری این قوم نیز وجود دارد.
پذیرش اسلام به دست امام علی
قبیله همدان از قبایل پیشگام در پذیرش اسلام بود. بر طبق پاره‌ای از گزارش‌ها پس از غزوه تبوک گروهی از سران قبیله همدان نزد پیامبر اسلام(ص) آمده و به اختیار خود دین اسلام را برگزیدند. پیامبر(ص) نیز به تمجید قبیله همدان پرداخت؛ اما مسلمان شدن همه مردم یمن به ویژه همدانیان زمانی است که پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع) را به این سرزمین فرستاد. پیامبر(ص) ابتدا خالد بن ولید را به سرزمین یمن روانه کرد، اما پس از شش ماه ناکامی، پیامبر(ص)، امام علی(ع) را با نامهای به سرزمین یمن فرستاد که نتیجه آن مسلمان شدن همه مردم همدان در یک روز بود. پیامبر(ص) پس از اطلاع از موضوع، سجده شکر به‌جای آورد و به قبیله همدان درود فرستاد. برخی سجده پیامبر(ص) برای اسلام آوردن همدانیان را از افتخارات اختصاصی این قبیله نسبت به دیگر قبایل قحطانی یمن دانسته‌اند. دیگر قبایل یمن نیز به تبعیت از قبیله همدان، به اسلام گرویدند.
در روایتی پیامبر اسلام(ص) قبیله همدان را ستود و آنها را شتابان در یاری دادن و شکیبا در سختی‌ها معرفی کرده و بندگان برگزیده و سران اسلام را از این گروه دانسته است.
دوران خلفاء
قبیله همدان پس از رحلت رسول خدا(ص) و فتنه پیامبران دروغین، با راهنمایی‌های بزرگان خود چون مران بن ذی عمیر و عبدالله بن مالک ارحبی در دین اسلام ثابت‌قدم ماندند. عده‌ای از همدانیان در فتوحات پس از اسلام در مناطق مختلف از جمله شام و عراق شرکت کردند.
همدانی‌ها پس از تأسیس کوفه در سال ۱۷ق به همراه قبایل دیگر یمن در بخش شرقی مستقر شده و پس از مدتی به لحاظ جمعیت، بزرگترین قبیله شهر کوفه محسوب می‌شدند. موقعیت آنها در زمان عثمان بن عفان، خلیفه سوم، مستحکم شد؛ به‌گونه‌ای که تعدادی از آنها چون حارث بن عبدالله همدانی، در برابر سعید بن عاص، کارگزار عثمان در کوفه موضع گرفتند که این امر سبب تبعید آنها به شام گردید.
همراهی امام علی(ع) در رخدادهای زمان خلافت
همدانیان در حوادث دوران خلافت امام علی(ع) نقش داشتند. برخی از بزرگان همدان چون حارث بن عبدالله همدانی در بیعت با امام علی(ع) حضور داشتند. یزید بن قیس، مالک بن کعب و سعید بن نمران از کارگزاران همدانی در دستگاه خلافت امام بودند.
همدانیان امام علی(ع) را در جنگ جمل به فرماندهی سعید بن قیس همراهی کرده و در جنگ صفین نیز فعال بودند. و حتی زنانی از قبیله همدان نیز در این جنگ حضور داشتند. بر طبق پاره‌ای از گزارش‌ها این همراهی به‌گونه‌ای بود که در یک روز، ۱۸۰ نفر که یازده نفرشان از سران قوم بودند، به شهادت رسیدند.
امام علی(ع) فداکاری همدانیان را ستود و آنها را زره و نیزه خود نامید اشعاری از امام علی(ع) در ستایش همدانی‌ها، در منابع نقل شده است. از بعضی کلام همدانیان در جنگ صفین و حتی پس از آن برداشت شده که آنان در تمام مراحل جنگ، همواره مطیع دستورات امام بودند.
همدانیان پس از حکمیت نیز ارادت خود را به امام عرضه داشتند. آنها علی‌رغم کشته‌های زیاد خود در جنگ صفین، به فرماندهی سعید بن قیس، امام را در جنگ نهروان نیز حمایت کردند.
برخی از محققان فداکاری و پیروی خالصانه همدانیان را نتیجه شناخت عمیق آنان از اسلام و جایگاه معنوی امام علی(ع) دانسته‌اند که این امر به سبب ایمان آوردن آنها به دست امام علی(ع) و شناخت جایگاه ولایت و وصایت آن حضرت بود.
در سال ۴۰ق وقتی معاویه بُسر بن ارطاة را برای کشتار شیعیان به حجاز و یمن فرستاد، همدانیان در حمایت از امام به مقابله با او پرداختند که در این تقابل تعداد زیادی از شیعیان منطقه یمن که بسیاری از آنها از همدانیان بودند، به شهادت رسیدند.
همراهی امام حسن(ع) و امام حسین(ع)
همدانیان پس از شهادت امام علی(ع) نیز از امام حسن(ع) حمایت کرده و در لشکر امام بر ضد معاویه حضور یافتند. پس از آشفتگی در سپاه امام و حمله به ایشان، به همراه قبیله ربیعه از امام محافظت کرده و ایشان را به مدائن بردند.
همدانیان در واقعه کربلا نیز حضور داشتند و ده نفر از شهدای کربلا به نامهای بُریر بن حُضَیر، سیف بن حارث جابری، مالک بن عبدالله بن سریع جابری، حنظلة بن اسعد شبامی، ابوثُمامه زیاد بن عمرو صائدی، عابس بن ابی‌شَبیب شاکری، سوار بن ابی‌حمیر جابری، سوار بن منعم بن حابس نهمی، عبدالرحمان بن عبدالله ارحبی و شوذب غلام عابس شاکری، از قبیله همدان بودند. هرچند در میان همراهان امام افرادی از این قبیله همچون ضحاک بن عبدالله مشرقی و مالک بن نضر ارحبی حضور داشتند که امام را به بهانه بدهکاری و زن و فرزند تنها گذاشتند.
گروهی از همدانی‌ها چون عبدالله بن کامل شاکری، سعید بن مُنقِذ و مالک بن عمرو بن نِمران در قیام مختار، نقش داشتتند و در آخرین روزهای قیام، او را رها نکرده و از وی پشتیبانی کردند.
نقش همدانیان در تشکیل حکومت زیدیه در یمن
یحیی بن حسین از نوادگان امام حسن(ع) در سال ۲۸۸ق به دعوت قبایل یمن، به آن سرزمین رفت و با حمایت دو شاخه بزرگ حاشد و بکیل از قبیله همدان، حکومت زیدیان یمن را بنا نهاد و از آن زمان تا دوران معاصر، یمن به پایگاه زیدیه تبدیل شد و امامان زیدی و جریان‌های فکری فراوانی در آن منطقه ظهور کردند. عماره یمنی متوفای ۵۶۹ق در گزارشی، مذهب بنی‌همدان را در آن سال‌ها شیعه زیدی معرفی کرده و معتقد است که تعدادی از شاخه‌های همدان از قدرت و نفوذ زیادی در یمن، برخوردارند. دولت زیدیان یمن با از دست دادن حمایت قبایل بزرگی چون حاشد، پس از حکومتی هزارساله، در سال ۱۹۶۲م پایان یافت.
دوران معاصر
قبیله همدان در دوران معاصر نیز از قبایل بزرگ یمن محسوب می‌شود. این قبیله از صد سال قبل از میلاد مسیح تا دوران معاصر همواره صاحب قدرت سیاسی در یمن بود. در حال حاضر نیز دو شاخه حاشد و بکیل از قبیله همدان، از اصلی‌ترین اتحادیه‌های قبایل یمنی محسوب می‌شوند. علی عبدالله صالح، رئیس جمهور سابق یمن، عبدالله بن حسین الاحمر، رئیس حزب التجمع الیمنی الاصلاح و حوثی‌های یمن متعلق به اتحادیه قبایلی حاشد هستند. در حال حاضر حاشدیان در شمال و بکیلیان در جنوب کشور یمن قرار دارند.
پانویس
- ↑ ابن حائک، الاکلیل، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۳۴.
- ↑ معصومی جشنی، قبیله همدان و نقش آن در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۶.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۷.
- ↑ عماره یمنی، تاریخ الیمن، ۱۴۲۵ق، ص۲۶۱.
- ↑ حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۷۵۲.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۲، ص۱۲۰؛ سقاف، ادام القوت، ۱۴۲۵ق، ص۱۷۲.
- ↑ براقی، تاریخ کوفه، ۱۳۸۱ش، ص۲۵۹.
- ↑ عماره یمنی، تاریخ الیمن، ۱۴۲۵ق، ص۱۸۹؛ حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۷۵۲.
- ↑ جواد علی، المفصل، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۳۶۸-۳۶۹؛ شیرودی، تحلیل عملکرد جنبش حوثی‌های یمن بر اساس رویکرد جابری، ۱۴۰۰ش، ص۱۷۲.
- ↑ رازی، تاریخ مدینة صنعاء، ۱۴۰۹ق، ص۹۴.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۲۱-۲۶.
- ↑ رازی، تاریخ مدینة صنعاء، ۱۴۰۹ق، ص۶۸۳.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۶۹.
- ↑ ابن حائک، صفة جزیره العرب، ۱۴۱۰ق، ص۲۱۷.
- ↑ جعیط، نشأة المدینة العربیة الإسلامیة، ۲۰۰۵م، ص۳۷۵.
- ↑ جعیط، نشأة المدینة العربیة الإسلامیة، ۲۰۰۵م، ص۳۷۵.
- ↑ حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۷۵۲.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۵۶.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۳۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۳۲؛ حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۷۵۳.
- ↑ حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۷۵۳.
- ↑ حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۷۵۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۵۷، ابن‌اثیر جزری، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۲۲-۲۲۳.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۱۰-۱۱، به نقل از ابن اعثم.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۴۷-۲۴۸؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳۵.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۱۱.
- ↑ منقری، وقعه الصفین، ۱۳۸۲ق، ص۳۱۱.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۱۱.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۰۹.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۵۳.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۶۵۸؛ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الثانی، ص۵۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۵۳.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۴۶.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۰، منقری، وقعه الصفین، ۱۳۸۲ق، ص۲۵۲، ۴۳۶؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۸۹.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۸۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۰، منقری، وقعه الصفین، ۱۳۸۲ق، ص۲۵۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۱.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۳۲؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۸۵؛ حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۷۵۳-۷۵۴.
- ↑ منقری، وقعه الصفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۳۶-۴۳۷.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۵۹-۶۰، ۸۷-۸۸.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۱۳-۱۴.
- ↑ منقری، وقعه الصفین، ۱۳۸۲ق، ص۵۲۰.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۷۹.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۱۳.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۱۴.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۱-۲۲؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۶۱؛ ثقفی کوفی، الغارات، ۱۳۵۳ش، ج۲، ص۹۱۴.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۷۲.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، ۱۳۸۵ش، ص۱۹-۲۰.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۹۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۱۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۱۸.
- ↑ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۲۹، بلاذری، انساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۳۸۲.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵۶، ص۵۷.
- ↑ خاکرند، نگاهی کوتاه به نهضت حوثی‌ها در یمن، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۲.
- ↑ طباطبایی، حوثیان یمن، ۱۳۹۵ش، ص۱۰.
- ↑ عماره یمنی، تاریخ الیمن، ۱۴۲۵ق، ص۱۸۹.
- ↑ عماره یمنی، تاریخ الیمن، ۱۴۲۵ق، ص۲۶۱.
- ↑ اشرفی، نگاهی به پیشینه جنبش اسلامی در یمن، ۱۳۹۲ش، ص۲۵۳.
- ↑ شیرودی، تحلیل عملکرد جنبش حوثی‌های یمن بر اساس رویکرد جابری، ۱۴۰۰ش، ص۱۷۲.
- ↑ شیرودی، تحلیل عملکرد جنبش حوثی‌های یمن بر اساس رویکرد جابری، ۱۴۰۰ش، ص۱۷۲.
- ↑ منتظرالقائم، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت(ع)، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.
- ↑ شیرودی، تحلیل عملکرد جنبش حوثی‌های یمن بر اساس رویکرد جابری، ۱۴۰۰ش، ص۱۷۳.
- ↑ شیرودی، تحلیل عملکرد جنبش حوثی‌های یمن بر اساس رویکرد جابری، ۱۴۰۰ش، ص۱۷۲.
منابع
- ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- ابن حائک، حسن بن احمد، الإکلیل من أخبار الیمن و أنساب حمیر، صنعا، وزاره الثقافه و السیاحه، ۱۴۲۵ق.
- ابن حائک، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، صنعا، مکتبه الارشاد، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- اشرفی، جمال، نگاهی به پیشینه جنبش اسلامی در یمن، نشریه پژوهش‌های منطقه‌ای، شماره ۲، زمستان ۱۳۹۲ش.
- براقی، حسین، تاریخ کوفه، ترجمه سعید راد رحیمی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۱ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ش.
- جعیط، هشام، نشأة المدینة العربیة الإسلامیة: الکوفة، بیروت، دارالطلیعه للطباعة و النشر، چاپ سوم، ۲۰۰۵م.
- حجری یمانی، محمد بن احمد، مجموع البلدان الیمن و قبائلها، صنعا، دارالحکمه الیمانیه، چاپ دوم، ۱۴۱۶ق.
- خاکرند، حسن، نگاهی کوتاه به نهضت حوثی‌ها در یمن، مجله فرهنگ اسلامی، شماره۱۰، اردیبهشت ۱۳۹۳ش.
- دینوری، احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- رازی، احمد بن عبدالله، تاریخ مدینة صنعاء للرازی و کتاب الاختصاص للعرشانی، دمشق، دارالفکر، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
- زرکلی، خیرالدین، زرکلی، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
- سقاف، عبدالرحمن بن عبیدالله، إدام القوت فی ذکر بلدان حضرموت، بیروت، دارالمنهاج، ۱۴۲۵ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیرودی، مرتضی، مجتبی سلطانی و محمدتقی آقایی، تحلیل عملکرد جنبش حوثی‌های یمن بر اساس رویکرد جابری، شماره ۳۳، بهار و تابستان ۱۴۰۰.
- طباطبایی، سیدمحمد، حوثیان یمن، پیشینه و رویکردهای کلامی و سیاسی، تهران، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۵ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق.
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، مکتبة النهضة، ۱۳۹۱ش.
- عماره یمنی، عماره بن علی، تاریخ الیمن-المختصر المنقول من کتاب العبر-اخبار القرامطه بالیمن، صنعا، مکتبه الارشاد، ۱۴۲۵ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، رحلی، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۹ق.
- معصومی جشنی، قبیله همدان و نقش آن در تاریخ اسلام و تشیع، اصفهان، دانشگاه اصفهان، ۱۳۸۶ش.
- منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل‌بیت(ع)، (قرن اول هجری)، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۶ش.
- منتظرالقائم، اصغر، نقش قبیله همدان در تاریخ اسلام و تشیع، قم، پژوهشگاه، حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۵ش.
- منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، القاهرة، المؤسسة العربیة الحدیثة، چاپ دوم، ۱۳۸۲ق.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت،دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.