مکتب کلامی بغداد
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| زمان پیدایش | اواخر قرن دوم تا قرن چهارم قمری |
| خاستگاه | شهر بغداد |
| افول | سال ۴۴۸ق تا قرن ششم قمری. |
| اطلاعات علمی | |
| شاخه علمی | کلام |
| رویکرد | عقل‌گرا |
| ویژگی‌ها | عدم حجیت خبر واحد، رد سهو النبی، تأثیرپذیری از معتزله و تأثیرگذاری بر آن. |
| اندیشمندان | شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی، ابوسهل نوبختی و... |
| کتاب‌های مهم | تصحیح الاعتقادات، الشافی فی الامامة و تمهید الاصول |
- | |
| مکاتب معروف | مکتب کلامی قم • مکتب کلامی بغداد • حکمت متعالیه • فلسفه اشراق • سایر مکاتب |
مکتب کلامی بغداد از مکاتب کلام امامیه که مبتنی بر عقل‌گرایی بود و در قرون دوم تا ششم در بغداد رواج داشت. تمایز اساسی این مکتب با مکاتب کلامی دیگر همچون مکتب قم و کوفه را شیوه عقل‌گرایی آن دانسته‌اند.
اواخر قرن دوم قمری، اوایل غیبت صغرا و قرن چهارم قمری را زمان شکل‌گیری مکتب بغداد گفته‌اند. برخی مکتب بغداد را به مکتب بغداد متقدم و متأخر تقسیم کرده‌اند و برآنند شیخ مفید، پایه‌گذار مکتب بغداد متقدم و سید مرتضی، مؤسس مکتب بغداد متأخر بود. مکتب بغداد متأخر را عقل‌گرایانه‌ترین مکتب در کلام امامیه شمرده‌اند.
عقل‌گرایی، عدم حجیت خبر واحد، رد سهو النبی(ص)، دفاع از مسئله امامت و غیبت از دیگر ویژگی‌های مکتب بغداد است. شیخ طوسی، ابن ابی عقیل عمانی، ابوسهل نوبختی، ابن جُنَید اسکافی، حسن بن موسی نوبختی و اَبوالجَیش بَلْخی از شخصیت‌های مهم مدرسه بغداد شمرده شده‌اند.
مهاجرت شیخ طوسی به نجف در سال ۴۴۸ق، نقطه شروع افول مکتب بغداد دانسته شده؛ البته از دیدگاه برخی، مکتب کلامی بغداد متأخر به طور رسمی تا نیمه قرن ششم قمری، برجسته‌ترین گرایش کلامی امامیه شمرده می‌شد. در قرن‌های بعدی نیز علمایی همچون سدیدالدین حمصی و محقق حلی را متأثر از این مکتب دانسته‌اند.
زمینه‌ها و بسترها، جریان‌شناسی، روش‌شناسی و موضوعات کلامی مدرسه کلامی بغداد در کتابی تحت عنوان جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد بررسی شده است.
جایگاه
گفته شده مکتب کلامی بغداد مقارن غیبت امام زمان (عج) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد. وجود عالمانی همچون هشام بن حکم و نایبان خاص امام در بغداد را نشان از اهمیت مکتب فکری این شهر دانسته‌اند. گفته شده پس از غیبت صغرا، جریان اصلی کلام امامیه در شهر بغداد فعالیت داشت.
زمینه‌های شکل‌گیری
عوامل مؤثر و زمینه‌ساز در شکل‌گیری مکتب کلامی عقل‌گرای بغداد را این‌گونه بیان کرده‌اند:
- خطای برخی متکلمان مدرسه کوفه در تبیین اندیشه کلامی امامان(ع) که موجب بدنامی و رویگردانی از آنان شد؛
- محیط جغرافیایی شهر بغداد که همواره شاهد درگیری‌های فکری برون‌مذهبی بود؛
- حضور پیروان ادیان و مذاهب مختلف در بغداد که آمیخته با فلسفه و رویکردی عقل‌گرایانه بود؛
- حضور معتزلیان در بغداد؛
- نبود مدرسه حدیثی قوی و مؤثر در بغداد؛
- غیبت و نبود امام معصوم؛
- رواج عقل‌گرایی در پی نهضت ترجمه و ترجمه آثار فلسفی به زبان عربی و آشنایی متکلمان مسلمان با فلسفه.
تاریخچه
درباره زمان پیدایش و افول مکتب کلامی بغداد دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است.
زمان پیدایش
در زمان ظهور و شکل‌گیری مکتب بغداد اختلاف نظر وجود دارد. این دوران را از اواخر قرن دوم تا قرن چهارم قمری گفته‌اند. بعضی تأسیس اولیه مکتب کلامی بغداد را از آثار سفر امام صادق(ع) به عراق و همزمان با آن دانسته‌اند. محمدتقی سبحانی، کلام‌پژوه معاصر، ظهور مکتب بغداد را اواخر قرن دوم قمری دانسته است. به گفته ویلفرد مادلونگ، اسلام‌شناس و شیعه‌شناس آلمانی، مکتب کلامی بغداد در سده چهارم قمری پدید آمد. برخی از محققان نیز معتقدند مکتب کلامی بغداد، چند دهه پس از افول مکتب کلامی کوفه و از اوایل غیبت صغرا با تألیف آثار کلامی از سوی متکلمان نوبختی و معتزلیان شیعه‌شده‌ای همچون ابن قبه رازی و ابن مملک جرجانی و متکلمان امامی مانند ابوالاحوص بصری، متکلم شیعه در قرن سوم هجری، و ابن جَبرَوَیه، از متکلمان امامی، پایه‌گذاری شد.
برخی ظهور مکتب بغداد را همزمان با شیخ مفید دانسته و معتقدند کلام امامیه در فاصله غیبت صغرا تا شیخ مفید، از مکتب کلامی برخودار نبود؛ اما عده‌ای از محققان، متکلمان این دوره همچون ابن ابی‌عقیل و ابن جنید اسکافی را نیز جزو متکلمان مکتب کلامی بغداد به شمار آورده‌اند.
مکتب بغداد متقدم و متأخر
برخی مکتب بغداد را به دو دوره مکتب بغداد متقدم و متأخر تقسیم کرده‌اند. مکتب بغداد متقدم با تلاش‌ها و نوشته‌های شیخ مفید شکل گرفت. نامگذاری این مکتب به مکتب بغداد متقدم، از این روست که مرکز اصلی فعالیت‌های شیخ مفید در شهر بغداد بود و شکل‌گیری آن نیز از نظر زمانی، مقدم بر مکتب بغداد متأخر(مکتب سید مرتضی) بوده است. ویژگی مهم مکتب بغداد متقدم را عقل‌گرایی میانه و تأثیرپذیری از جریان کلامی معتزله‌ٔ بغداد به ویژه اندیشه‌های ابوالقاسم کعبی بلخی گفته‌اند.
سید مرتضی را پایه‌گذار مکتب کلامی بغداد متأخر دانسته‌اند. مکتب کلامی سید مرتضی را اولین مکتبی دانسته‌اند که نظامی منسجم و مفصل از اعتقادات امامیه ارائه کرده است. همچنین این مکتب را عقل‌گرایانه‌ترین مکتب در کلام امامیه شمرده‌اند. ویژگی‌های اصلی مکتب بغداد متأخر، تأثیرپذیری از گفتمان کلامی معتزله بصری بَهشَمی(پیروان ابوهاشم جُبّائی)، رویکرد عقل‌گرایی حداکثری و استفاده حداقلی از دلایل نقلی در مسائل کلامی بیان شده است.
افول
گفته شده مکتب بغداد با مهاجرت شیخ طوسی به نجف در سال ۴۴۸ق، رو به افول گرایید. به گفته برخی از محققان، مکتب کلامی بغداد متقدم تحت تأثیر مکتب سید مرتضی و پس از کراجکی(درگذشت ۴۴۹ق)، از شاگردان شیخ مفید، به حاشیه رفت؛ اما توسط سدیدالدین حمصی رازی(درگذشت ۵۸۵ق) و پیروانش در مکتب حله احیا شد. مکتب کلامی بغداد متأخر نیز به طور رسمی تا نیمه قرن ششم قمری، برجسته‌ترین گرایش کلامی امامیه شمرده می‌شد و پس از آن نیز علمایی همچون حسن بن محمد دیلمی و علی بن یونس بیاضی عاملی (درگذشت ۸۷۷ق) به این مکتب گرایش داشته‌اند.
کتاب تمهید الاصول شیخ طوسی که بازتاب اندیشه‌های کلامی مدرسه بغداد شمرده شده، از قرن پنجم تا قرن هشتم به مدت سه قرن، کتاب درسی حوزه‌های علمیه بود و این‌گونه تفکر کلامی مکتب بغداد به عنوان تفکر رایج شیعه مطرح بود. گفته شده تأثیر تفکر این مکتب را می‌توان در آثاری همچون کنز الفوائد اثر کراجکی، متشابه القرآن اثر ابن شهر آشوب(درگذشت ۵۸۸ق) و المنقذ من التقلید اثر سدیدالدین حمصی و المسلک فی الاصول اثر محقق حلی(درگذشت ۶۷۶ق) یافت.
مشخصه‌ها
ویژگی‌های مکتب کلامی بغداد را این‌گونه شمرده‌اند:
- عقل‌گرایی: روش مکتب بغداد در تبیین احکام و معارف، عقل‌گرایی است. عقل‌گرایی را مهم‌ترین ویژگی این مکتب شمرده‌اند. عقل در مکتب کلامی بغداد چنان مورد توجه و اعتماد بود که حتی آیات و روایات را نیز با آن تحلیل و ارزیابی می‌کردند و پشتوانه حجیت و اعتبار آنها را عقل و دلایل عقلی می‌دانستند و در صورت تعارض دلیل عقلی با دلیل نقلی، دلیل عقلی را ترجیح می‌دادند. گفته شده عقل‌گرایی در این مدرسه، با ابن ابی‌عقیل و ابن جنید اسکافی آغاز و به دست شیخ مفید متحول شد و توسط سید مرتضی به اوج رسید.
- عدم حجیت خبر واحد: مکتب بغداد و در رأس آن، شیخ مفید و سید مرتضی، حجیت خبر واحد را نه تنها در اعتقادات نمی‌پذیرفت، بلکه در فقه نیز عمل به آن را روا نمی‌شمرد. از دیدگاه بزرگان این مکتب، خبر واحد تنها در صورتی حجت و معتبر است که قرینه خارجی بر صدق آن وجود داشته باشد. گفته شده پس از شیخ مفید و سید مرتضی، برخی از بزرگان این مکتب همچون شیخ طوسی، خبر واحد را در فقه حجت می‌شمردند.
- رد سهو النبی: بزرگان مکتب بغداد برخلاف مکتب قم، سهو النبی(ص) را جایز نمی‌دانستند. در رد سهو النبی، رساله‌ای با عنوان «عدم سهو النبی(ص)» منسوب به شیخ مفید وجود دارد.
- دفاع از امامت و غیبت: مدرسه بغداد مدافع امامت و غیبت امام بود. امامت و غیبت امام را از مهم‌ترین موضوعات کلامی مطرح در مدرسه بغداد دانسته‌اند. به جهت وجود رقیبان و مخالفان متعدد امامت در این دوره، متکلمان مکتب بغداد به تبیین مبانی امامت و دفع شبهه‌ها پرداختند و در تبیین جایگاه امامت و مسائل پیرامون آن کتب متعددی نگاشتند.
- آزادی مذهب و مناظرات علمی: مکتب بغداد به جهت وجود تنوع اعتقادات و ادیان و مذاهب گوناگون در بغداد، دارای روحیه‌ای تنوع‌پذیر بود و آزادی مذهب و گفتگو‌ها و مناظرات اعتقادی در آن، یکی از ویژگی‌های آن شمرده شده است.
- مرکزیت بغداد در نهضت ترجمه و آشنایی با گفتمان فلسفی، اهمیت ندادن به احادیث باطنی و تأویلی و تأثیرگذاری متکلمان امامیه بر متکلمان معتزله را از دیگر ویژگی‌های این مکتب شمرده‌اند.
برخی، مکتب عقل‌گرای بغداد را به جهت ارتباط با کلام عقلی معتزله، کلام معتزلی امامیه نامیده‌اند.
شخصیت‌های برجسته
متکلمان و علمای برجسته مکتب کلامی بغداد عبارتند از:
- ابن ابی عقیل عمانی: وی متکلم و فقیه نیمه اول قرن چهارم قمری است. او را ثقه دانسته‌اند. کتاب المتمسک بحبل آل الرسول از آن اوست که به گفته نجاشی در میان امامیه مشهور است. کتاب الکرّ و الفَرّ از جمله آثار او درباره امامت است.
- ابوسهل نوبختی (۲۳۷-۳۱۱ق): او را بزرگ متکلمان امامی و غیرامامی معرفی کرده‌اند. بیش از بیست کتاب از وی نام برده شده است از جمله الاستیفاء فی الامامة، التنبیه فی الامامة، الرد علی الیهود، الرد علی الغلاة، کتاب التوحید، کتاب فی الصفات. تلاش ابوسهل در کلام را از دو جهت مهم شمرده‌اند: نخست اینکه وی علاوه بر دفاع از عقاید مدون شیعه، روش‌های معتزله را نیز در تقریر مسائل کلامی امامیه به کار گرفت و کوشید آموزه‌های آن دو را به یکدیگر نزدیک کند؛ دوم اینکه ابوسهل از اولین کسانی بود که در اثبات وجوب امامت و بیان اوصاف امام، دلایل عقلی آورد و برخلاف متکلمان گذشته به دلایل نقلی اکتفا نکرد.
- شیخ مفید (۳۳۶ یا ۳۳۸ ـ ۴۱۳ق): ابن ندیم، او را رییس متکلمان امامیه در عصر خود معرفی کرده است. وی دارای آثار فراوانی درباره کلام شیعه و به ویژه امامت است. گفته شده نجاشی ۱۷۵ اثر از شیخ مفید نام برده که نیمی از آنها درباره امامت است. وی چندین رساله در نقد دیدگاه‌های معتزله و آثار متعددی در ساماندهی استدلالی آموزه‌های شیعه و مقابله با حدیث‌گرایی دارد. کتاب تصحیح الاعتقادات در نقد بر الاعتقادات شیخ صدوق، نمونه‌ای از مقابله با گرایش حدیث‌گرایی به شمار می‌رود.
شیخ مفید را نماینده مکتب بغداد و برجسته‌ترین شخصیت آن شمرده‌اند که به نقد اندیشه‌های مکتب قم می‌پرداخت. گفته شده مکتب فکری بغداد در شیخ مفید به اوج رسید. شیخ مفید را نه پیرو عقل‌گرایی افراطی و نه طرفدار حدیث‌گرایی افراطی دانسته‌اند؛ بلکه رویکرد وی را رویکردی میانه شمرده‌اند.
- سید مرتضی (۳۵۵-۴۳۶ق): وی شاگرد شیخ مفید بود. شیخ طوسی، وی را ستوده و او را در علم کلام و علوم دیگر مانند فقه، اصول فقه و نحو و لغت سرآمد شمرده است. سید مرتضی کتب متعددی دارد از جمله الشافی فی الامامة که در نقد بخش امامت کتاب المغنی اثر عبدالجبار معتزلی نوشته شده است. شیخ طوسی این کتاب را در مسئله امامت بی‌نظیر شمرده است. الذخیرة فی علم الکلام، تنزیه الانبیاء و جمل العلم و العمل از دیگر آثار کلامی اوست. به نظر برخی محققان، شاید بتوان گفت نظام‌سازی و دسته‌بندی تفکرات کلامی شیعه به دست سید مرتضی صورت گرفت و توسط شیخ طوسی کامل شد. آنها کتاب الذخیره وی را اولین کتاب شیعی دانسته‌اند که به صورت منسجم و استدلالی، تمام مباحث اعتقادی را به بحث گذاشت. همچنین پنج اصل بودن اصول دین را به سید مرتضی نسبت داده‌اند.
به گفته ویلفرد مادلونگ، اسلام‌شناس و شیعه‌شناس آلمانی، سید مرتضی همانند معتزلیان معتقد بود عقل به تنهایی و بدون یاری وحی، باید پایه‌های دین را کشف کند. همچنین وی را نخستین امامی دانسته‌اند که در آثارش به بی‌نیازی عقل به وحی در شناخت، تصریح کرده است.
- شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق): وی در طوس به دنیا آمد؛ اما در ۲۳ سالگی به عراق رفت و پنج سال نزد شیخ مفید شاگردی کرد. خلیفه عباسی، کرسی علم کلام در بغداد را به او سپرد. وی پس از درگذشت سید مرتضی، دوازده سال ریاست علمی و زعامت شیعه در بغداد را عهده‌دار بود تا اینکه سلجوقیان به بغداد حمله و آنجا را تصرف کردند. شیخ طوسی پس از آن به نجف رفت و حوزه نجف را تأسیس کرد. برخی رویکرد شیخ طوسی را راه میانه میان مکتب عقل‌گرای بغداد و مکتب حدیث‌گرای قم دانسته‌اند. کتاب تمهید الاصول، بازتاب تفکرات کلامی مکتب بغداد شمرده شده است.
هشام بن حکم، ابن جُنَید بغدادی اسکافی(زاده حدود ۲۹۰ق)، حسن بن موسی نوبختی و اَبوالجَیش بَلْخی (درگذشت ۳۶۷ق) را از دیگر شخصیت‌های مهم مکتب بغداد شمرده‌اند. شیخ طوسی، ابوالصلاح حلبی، ابن بَرّاج، ابن زهره، قطب الدین راوندی، ابن شهر آشوب و... را از پیروان مکتب بغداد متأخر شمرده‌اند.
کتاب‌شناسی
- جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد به قلم جمعی از پژوهشگران پژوهشکده کلام اهل بیت(ع) زیر نظر محمدتقی سبحانی است که در سه فصل به زمینه‌ها و بسترها، جریان‌ها و روش‌شناسی و موضوعات کلامی مدرسه کلامی بغداد پرداخته است. این کتاب، نخستین بار در ۱۳۹۵ش از سوی انتشارات دارالحدیث منتشر شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۳.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۳.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۷۱.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۲ و۱۶۳.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۵؛ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۰ و۱۱.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۶؛ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۱.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۶ و۱۶۷.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۷.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۹.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۷۹-۱۸۲.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۲.
- ↑ سبحانی، «کلام امامیه؛ ریشه‌ها و رویش‌ها»، ص۳۰.
- ↑ مادلونگ، فرقه‌های اسلامی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۵.
- ↑ حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۵۹.
- ↑ موسوی تنیانی، «متکلمان ناشناخته امامی در بغداد از غیبت صغرا تا دوران شیخ مفید»، ص۲۰۹.
- ↑ نگاه کنید به: فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۱ و۵۲؛ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۱-۱۴؛ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۳.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۱.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۲.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۲.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۲.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۶.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۶.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۶.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ عابدی، مکتب کلامی قم، ۱۳۸۴ش، ص۴۱.
- ↑ نگاه کنید به: عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۵.
- ↑ نگاه کنید به: عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۵.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۶.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۶.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۶.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۷؛ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۶.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۷.
- ↑ عابدی، مکتب کلامی قم، ۱۳۸۴ش، ص۴۱.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۱۶ و ۱۷.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۳ و ۷۴.
- ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۲.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۲۰-۲۳.
- ↑ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۲۱.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۶۰؛ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۲۴.
- ↑ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۲۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۱۲۲.
- ↑ رضوی، «حوزه علمیه»،(بخش بغداد)، ص۳۸۰.
- ↑ رضوی، «حوزه علمیه»،(بخش بغداد)، ص۳۸۰ و۳۸۱.
- ↑ نگاه کنید به: پاکتچی، «بغداد»، بخش علوم و معارف دینی، ص۳۲۱؛ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۴.
- ↑ پاکتچی، «بغداد»، بخش علوم و معارف دینی، ص۳۲۱.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۶۰.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۳.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۱.
- ↑ نگاه کنید به: فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۱-۵۵؛ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۱-۱۵؛ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۴۸.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۴۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۴۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۴۸.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۳۱؛ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۱.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۳۱ و ۳۲؛ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۱ و۳۲.
- ↑ رضوی، «حوزه علمیه»،(بخش بغداد)، ص۳۷۹ و ۳۸۰.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۴۴.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۹۹-۴۰۲.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۴.
- ↑ رضوی، «حوزه علمیه»،(بخش بغداد)، ص۳۸۰.
- ↑ رضوی، «حوزه علمیه»،(بخش بغداد)، ص۳۸۰.
- ↑ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۴ و۱۵.
- ↑ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۵.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۶۱؛ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۸ و ۱۹۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۲۱.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۸.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۸.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۰.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۸.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۸.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۷ و ۱۰۸.
- ↑ مادلونگ، فرقه‌های اسلامی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۵.
- ↑ حسینی‌زاده خضراباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۶.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۵.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۶.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۳.
- ↑ نگاه کنید به: جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۱-۱۴.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۸.
- ↑ ، وبگاه پژوهشگاه قرآن و حدیث.
- ↑ مراد از مکتب یا مدرسه در این‌جا، مجموعه‌ای از متخصصان در یک رشته علمی است که در تعامل با یکدیگر و بر محور یک محیط جغرافیایی، به تولید محصولات نوین می‌پردازند.(طالقانی، «مدرسه کلامی قم»، ص۶۷) در فرهنگ لغت آکسفورد، مکتب به گروهی که سبک کار یا اندیشه‌های آنان تحت تأثیر یک شخص یا ایده‌های خاص است، تعریف شده است.(نگاه کنید به: عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۷) مکتب کلامی را نیز این‌گونه تعریف کرده‌اند: نظام کامل و منسجمی از باورهای دینی که دارای مبانی خاص و آموزه‌های متمایز از دیگر نظام‌ها است و در یک دوره تاریخی استمرار یافته است.(عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۸)
- ↑ البته برخی، هشام بن حکم را متعلق به مدرسه کلامی کوفه و از متکلمان بزرگ آن دانسته‌اند.(حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۵)
- ↑ امام صادق(ع) در زمان حکومت سفاح (حکومت: ۱۳۲-۱۳۶ق) و حکومت منصور دوانیقی (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق) به علت احضار حکومت، سفرهایی به عراق (شهرهای کربلا، نجف، کوفه و حیره) داشت.(مظفر، الامام الصادق، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۱، ص۱۲۶و۱۳۰.)
- ↑ افول مدرسه کلامی کوفه را در اواخر قرن دوم(حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۵۹) یا نیمه اول قرن سوم هجری(موسوی تنیانی، «متکلمان ناشناخته امامی در بغداد از غیبت صغرا تا دوران شیخ مفید»، ص۱۸۹) دانسته‌اند.
- ↑ برخی، هشام را یکی از متکلمان بزرگ مدرسه کلامی کوفه دانسته‌اند.(حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص۱۶۵)
منابع
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق ابراهیم رمضان، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- ، ج۱۲، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه، دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- جعفری، یعقوب، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، در مقالات فارسی(مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، ج۶۹)، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- حسینی‌زاده خضرآباد، «عوامل شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، در جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، زیر نظر محمدتقی سبحانی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- ، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- ، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۶۵، بهار ۱۳۹۱ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست (فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول)، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- ، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۶۵، بهار ۱۳۹۱ش.
- عابدی، احمد، مکتب کلامی قم، قم، آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- ، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۷۱، مرداد و شهریور ۱۳۹۷ش.
- فرمانیان، مهدی و مصطفی صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه؛ از آغاز تا ظهور صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۳۹۹ش.
- مادلونگ، ویلفرد، فرقه‌های اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
- مجلسی، محمدتقی، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- موسوی تنیانی، «متکلمان ناشناخته امامی در بغداد از غیبت صغرا تا دوران شیخ مفید»، در جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، زیر نظر محمدتقی سبحانی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
پیوند به بیرون