سوره

سوره در اصطلاح قطعه‌ای از قرآن است که از انسجام محتوایی برخوردار بوده و دارای مطلع و مقطع است. قرآن کریم ۱۱۴ سوره دارد که اول آن فاتحه و آخر آن سوره ناس است.

سوره‌های قرآن - جز سوره توبه- با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شود. لفظ سوره هشت بار به صورت مفرد و یک بار به صیغه جمع در قرآن کریم به کار رفته است. در توقیفی بودن و یا اجتهادی بودن ترتیب سوره‌های قرآن کریم اختلاف نظر وجود دارد.

معنای سوره

سوره در لغت به معنای مرتبه و منزلت، قطعه و بخشی از شیء و هیجان همراه با ارتفاع و اعتلا است. در اصطلاح قطعه‌ای از کلام الهی است که از انسجام محتوایی برخوردار بوده و دارای مطلع و مقطع است. سوره‌های قرآن کریم - جز سوره توبه- با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شود. لفظ سوره هشت بار به صورت مفرد و یک بار به صیغه جمع، در قرآن به کار رفته است. قطعه‌های مختلف کتاب الهی نیز بدین مناسبت به سوره نام‌گذاری شده که مانند سور شهر یا روستا، مانع تهاجم مخالفان است و هر سوره مظهر هیجان و اعتلا و ظهور خداوند در برابر معاندان است. و یا از آن رو که سور و باروی شهر، خانه‌های شهر و همه آن چه را درون شهر است فرا می‌گیرد، سوره قرآن نیز همه آیات و کلمات آن سوره را در برمی‌گیرد. برخی از لغت شناسان، سوره را مشتق از سؤر می‌دانند که به معنای قطعه و قسمت باقی مانده شی گفته می‌شود.

تقسیم‌بندی سوره‌ها

تقسیم بر اساس زمان نزول

سوره‌های قرآن کریم با توجه به زمان نزول آن ها، به دو دسته کلی؛ مکی و مدنی تقسیم می‌شوند:

• مکی

طبق نظر مشهور، سوره‌ای که پیش از هجرت رسول اکرم(ص) به مدینه نازل شده باشد (چه در سرزمین مکه نازل شده باشد و چه در سرزمین مدینه) سوره مکی گویند.

• مدنی

سوره‌ای که بعد از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، نازل شده است (چه در سرزمین مدینه نازل شده باشد و چه در سرزمین مکه) سوره مدنی گویند.

دو ملاک دیگر نیز برای تعیین مکی و مدنی بودن گفته شده است؛ نخست آن که، آنچه در مکه (و پیرامون آن) نازل شده، هرچند بعد از هجرت، مکی است. و آنچه در مدینه (و پیرامون آن) نازل شده، مدنی است. دیگر اینکه آنچه خطاب به اهل مکه باشد مکی است، و آنچه خطاب به اهل مدینه باشد، مدنی است.

تقسیم بر حسب آیات

سوره‌های قرآن بر اساس کوتاهی و یا بلندی محتوا و تعداد آیات آن، به سوره‌های سبع طوال، مئون، مثانی و المفصل تقسیم شده‌اند.

• سبع طوال

که به جهت طولانی بودن آیات شان به این نام، نام‌گذاری شده‌اند، که شامل هفت سوره بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام واعراف و یونس است.

• مئون

به سوره‌های گفته می‌شود که پس از سبع طوال قرار دارند و آیاتشان متجاوز از صد آیه است که عبارتند از: انفال،التوبه، النحل، هود، یوسف، الکهف، الاسراء، الانبیاء، طه، المؤمنون، الشعراء و الصّافات.

• مثانی

به سوره‌هایی اطلاق می‌گردد که تعداد آیات آن‌ها کمتر از ۱۰۰ آیه است و نزدیک به بیست سوره است. مانند قصص، نمل، عنکبوت، یس و ص.

• المفصّل

سوره‌های کوتاه را مفصل نامیده‌اند. چون کوتاهند و با بسمله از هم فصل و جدا میشوند. و یا آن که فواصل آیات در این سوره‌ها به نسبت زیادتر است.

عزائم

عَزائِم یا عَزائِمُ السُجود - به معنای سجده‌های واجب - به چهار سوره سَجده، فُصِّلَت، نَجم و عَلَق گفته می‌شود. در هر یک از این چهار سوره، یک آیه سجده‌دار وجود دارد که اگر کسی آن را بخواند یا بشنود در همان لحظه باید سجده کند.

حوامیم

به سوره چهلم (سوره غافر) تا چهل‌وششم (سوره احقاف) قرآن کریم (در ترتیب مصحف) گفته می‌شود. ویژگی مشترک این سوره‌ها شروع آنها با حروف مقطّعه «حم» (حامیم) است. در تمامی این سوره‌ها، بلافاصله پس از حروف مقطّعه، از وحی و قرآن و نزول آن سخن به میان آمده است.

تعداد سوره‌های قرآن

تعداد سوره‌های قرآن کریم طبق نظر اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان یکصد و چهارده سوره است. لیکن طبق روایات نقل شده از ائمه اهل بیت(ع) سوره ضحی و شرح یک سوره و سوره فیل و قریش نیز یک سوره شمرده شده است که بر این اساس، تعداد سوره‌های قرآن به یکصد و دوازده سوره کاهش می‌یابد. در مصحف بعضی از صحابه که پیش از نسخه عثمان فراهم شده بود اندک تفاوتی با نسخه عثمان در تعداد سوره‌ها وجود داشت. برای نمونه تعداد سوره‌ها در مصحف عبد الله بن مسعود یکصد و یازده و در مصحف ابی بن کعب، یکصد و پانزده نقل شده است. نسخه امروزی قرآن کریم که در میان مسلمانان موجود است، نسخه‌ای است که به دستور عثمان بن عفان خلیفه سوم جمع آوری شده است و مشتمل بر ۱۱۴ سوره است. این نسخه پس از عثمان، مورد تأیید امیر المؤمنین(ع) و سایر ائمه اهل بیت(ع) نیز قرار گرفت.

نام‌گذاری سوره ها

هر کدام از سوره‌های قرآن کریم(ص) به اسم خاصی نام‌گذاری شده است، غالبا نام سوره‌های قرآن کریم از واژگان آغازین هر سوره و یا از محتوا و پیام‌های نهفته در آن‌ها گرفته شده است، از این رو نام هر سوره با محتوای آن مناسبت دارد. چنانکه سوره بقره به مناسبت ذکر گاو بنی اسرائیل بدین اسم نام‌گذاری شده است و یا سوره نساء به مناسبت ذکر احکام مربوط به زنان چنین نام‌گذاری شده است. برخی از سوره‌های قرآن کریم بیش از یک نام دارند، سیوطی ۲۵ نام برای سوره حمد ذکر کرده است.

در این که این نام‌گذاری‌ها توقیفی و از سوی پیامبر اکرم(ص) و به رهنمود وحی انجام شده است و یا اینکه توسط صحابه و گرد آورندگان قرآن صورت گرفته است، اختلاف نظر است. سیوطی و زرکشی و گروهی از قرآن پژوهان این نام‌گذاری‌ها را توقیفی و از سوی پیامبر اکرم(ص) می‌دانند.

آیه الله جوادی آملی، توقیفی بودن اسامی سوره‌های قرآن را نپذیرفته و نام‌های مشهور سوره‌های قرآن را از باب علم بالغلبه و کاربرد آن‌ها را در احادیث معصومین از باب همراهی با اصطلاح توده مردم می‌داند. وی می‌گوید: بعید است سوره‌ای که معارفی والا و حکمت‌های عمیق و احکام فراوان در بردارد به نام حیوانی نامیده شود و یا سوره انعام که مشتمل بر چهل احتجاج توحیدی است به نام چهارپایان و یا سوره نمل که معارف عمیق و قصص بسیاری از پیامبران(ع) را در بردارد به نام مورچه نام‌گذاری شود.

ترتیب نزول سوره ها

بنا بر نظر مشهور قرآن کریم در طول بیست و سه سال، به تدریج بر رسول خدا(ص) نازل شد، طبق شواهد تاریخی امام علی(ع) اولین کسی بود که پس از رحلت پیامبر(ص)، قرآن کریم را بر اساس ترتیب نزول جمع‌آوری نموده و آن را بر شتری بار کرد و به میان صحابه آورد اما آنها این مصحف را از وی نپذیرفتند و گفتند ما را بدان نیازی نیست. حضرت نیز، آن را برگرداند و پس از آن، به هیچ کس نشان نداد. طبق اعتقاد شیعه این قرآن پس از امام علی(ع) به سایر ائمه اهل بیت(ع) به ارث رسیده است و اکنون در اختیار امام زمان(عج) است. بنا به گفته شیخ مفید، امیر المؤمنین(ع) قرآن را از اول تا آخرش بر اساس نزول جمع آوری نمود و سوره‌های مکی را بر سوره‌های مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدم داشت.

ترتیب سوره‌ها بر اساس مصحف

نسخه امروزی قرآن کریم که در میان مسلمانان موجود است، نسخه‌ای است که به دستور عثمان بن عفان خلیفه سوم جمع آوری شده است که آغاز آن سوره فاتحه و پایان آن سوره ناس است. این نسخه پس از عثمان، مورد تأیید امیر المؤمنین(ع) و سایر ائمه اهل بیت(ع) نیز قرار گرفت. درباره توقیفی بودن یا اجتهادی بودن ترتیب و توالی سوره‌های آن، نظریه واحدی وجود ندارد؛ برخی قرآن پژوهان از جمله سیوطی می‌گویند: ترتیب کنونی سوره‌های قرآن توقیفی بوده و این امر به دستور رسول خدا(ص) و رهنمود وحی سامان یافته است. برخی ترتیب سوره‌ها را اجتهادی دانسته و آن را به عهده سامان دهندگان مصحف عثمانی گذاشته‌اند. نظریه سوم؛ بر آنست که ترتیب سوره‌های قرآن کریم، آمیزه‌ای از توقیف و اجتهاد است؛ بدین معنی که ترتیب بعضی از سوره‌ها به دستور رسول خدا(ص) و ترتیب برخی دیگر با اجتهاد و نظر صحابه‌ای که از سوی عثمان مسئولیت جمع و تدوین قرآن را بر عهده داشتند، انجام گرفته است.

نخستین سوره

در باره نخستین سوره قرآن کریم سه نظریه وجود دارد؛ برخی می‌گویند اولین سوره‌ای که بر رسول اکرم(ص) نازل شد سوره علق است که در ابتدای بعثت پیامبر(ص) بر آن حضرت نازل شده است. گروهی نخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می‌دانند و از ابن سلمه روایت شده است که از جابر بن عبدالله انصاری سؤال کردم: کدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟ گفت: «یا ایها المدثر». گروه سوم معتقدند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است.

برخی از قرآن پژوهان میان این سه نظریه این گونه جمع می‌کنند که نخست سه یا پنج آیه از اول سوره علق و مقارن با بعثت پیامبر(ص) بر آن حضرت نازل شده است، سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر، ولی اولین سوره کامل که بر پیامبر(ص) نازل گردیده سوره حمد است.

آخرین سوره

در مورد آخرین سوره‌ای نازل شده بر رسول خدا(ص) اختلاف است؛ برخی سوره برائت، عده‌ای سوره نصر و گروهی سوره مائده را آخرین سوره می‌دانند. طبق روایات شیعه آخرین سوره، سوره نصر است؛ وقتی که این سوره نازل شد، رسول خدا(ص) آن را بر اصحاب قرائت کرد، همگی خوشحال گردیدند جز عباس عموی پیامبر(ص)، عباس سخت غمناک گردید و گفت به گمانم این سوره از پایان کار تو خبر می‌دهد. پیامبر(ص) فرمود:همان گونه است که گمان برده‌ای. پیامبر(ص)، پس از آن، دو سال بیشتر زیست نکرد. از آن رو که سوره نصر در سال فتح مکه و در سال هشتم هجرت نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح مکه و در سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات، بدین گونه است که آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن , سوره برائت است.

• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه، ۱۳۶۳ش.
• ابوزهره، محمد، معجزه بزرگ پژهشی در علوم قرآنی، ترجمه محمود ذبیحی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
• المجلسی،محمد باقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، چاپ ششم، ۱۳۸۹ش.
• خرمشاهی، بهاء الدین، دانشامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
• خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن پژوهی، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت،‌ دار القلم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
• زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت،‌ دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
• زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت (لبنان)،‌ دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
• سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، قم، منشورات رضی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
• سیوطی، جلال‌الدین، تناسق الدرر فی تناسب السور، تحقیق عبدالقادر احمد عطا، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.
• طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت (لبنان)، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
• طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
• مرکز فرهنگ و معارف قرآن، علوم القرآن عند المفسرین، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
• مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۳۰ق.
• معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• معرفت، محمد هادی، تلخیص التمهید، قم، ذوی القربی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.