رودکی

جعفر بن محمد رودکی (م، ۳۲۹ ق)، از شاعران بزرگ ایرانی دوره سامانی در قرن چهارم قمری است. رودکى را به سبب مقام بلند وى در شاعرى و به علت پیشوائى پارسى گویان و آغازیدن بسیارى از انواع شعر پارسى، "استاد شاعران" لقب داده اند. وی از قرآن کریم و سخنان اهل بیت (علیهم السلام) نیز در اشعار خود بهره برده است. مهمترین اثر رودکى که اکنون ابیات پراکنده اى از آن باقى مانده، «کلیله و دمنه» منظوم است.

زندگی‌نامه

ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی در روستایی به نام رودک در نزدیکی نخشب که امروزه با نام قرشی در ازبکستان است به دنیا آمده است. در قدیمى ترین و درست ترین مأخذى که از او یاد شده یعنى در الانساب سمعانى، کنیه و نام و نسب وى "ابوعبدالله جعفر بن محمد" و علت اشتهارش به رودکى انتساب او به ناحیه "رودک" سمرقند دانسته شده است. سمعانى مى گوید "قریه" یعنى قصبه مرکزى ناحیه رودک "بنج" نام دارد و رودکى از آنجا است. این کلمه "بنج" ظاهرا صورت محرف "پنج ده" است که امروز همچنان به اسم خود در ناحیه سمرقند باقى است.

از آغاز حیات او و کیفیت تحصیلات وى اطلاعى دقیق در دست نیست. عوفی در لباب الالباب گفته که "چنان ذکى و تیزفهم بود که در هشت سالگى قرآن تمامت حفظ کرد و قرائت (مقصود علم القراءة است) بیاموخت و شعر گفتن گرفت و معانى دقیق مى گفت چنانک خلق بر وى اقبال نمودند و رغبت او زیادت شد و او را آفریدگار تعالى آوازى خوش و صوتى دلکش داده بود و به سبب آواز در مطربى افتاده بود و از ابوالعبک بختیار که در آن صنعت صاحب اختیار بود به ربط بیاموخت و در آن ماهر شد و آوازه او به اطراف و اکناف عالم برسید و امیر نصر بن احمد سامانى که امیر خراسان بود او را به قربت حضرت خود مخصوص گردانید و کار وى بالا گرفت".

عوفى در مقدمه همین سخنان نوشته است که "از مادر نابینا آمده" و شاعران نزدیک به عهد او هم که در همان محیط زندگانى خود مى زیسته و شاعرى مى کرده اند به این مطلب اشاره نموده اند و از طرفى دیگر در اشعار او گاه به اشاراتى که دال بر بینائى او در مدتى از حیات او بوده بازمى خوریم. این گونه اشارات متناقض مایه حیرت خواننده مى شود چنان که باید یا در صحت یکى ازین دو دسته سخنان تردید کرد و یا به این نتیجه رسید که رودکى در قسمتى از زندگانى خود بینا بود و بعد به علتى که بر ما معلوم نیست نابینا شد. اتفاقا یک اشاره تاریخى در این باب وجود دارد که ما را ازین تحیر مى رهاند و آن تصریح محمود بن عمر نجاتى است در کتاب «بساتین الفضلا و ریاحین العقلا فى شرح تاریخ العتبى» که به سال ۷۰۹ هجرى تألیف شده، بر این که رودکى در آخر عمر خود کور شد (و قد سمل فى آخر عمره).

ممدوح رودکى، امیر سعید نصر بن احمد بن اسماعیل بود که از سال ۳۰۱ تا ۳۳۱ پادشاهى کرد. رودکى در خدمت امیر نصر سامانی تقرب بسیار داشت و در سفر و حضر با او بود و از ستایش او و وزیر وى ابوالفضل بلعمى و صلات و جوایز آنان مال فراوان اندوخت و جاه و جلال بسیار یافت، و غیر ازین دو رجال دیگرى را نیز مدح گفت مانند: ابوجعفر احمد بن محمد صفارى که از سال ۳۱۱ تا ۳۵۲ بر سیستان فرمانروائى مى کرد؛ و ماکان بن کاکى از امراء مشهور دیلمى که تا رى را زیر فرمان داشت.

رودکی اسماعیلی بود و امیر نصر سامانی نیز نخستین امیری بود که این مذهب را پذیرفت و به مبلغین اسماعیلی اجازه داد تا در قلمروش آزادانه مذهب خود را تبلیغ کنند. پس از خلع نصر سامانی، عده ای در پی آزار و اذیت رودکی و سایر اسماعیلیان برآمدند، رودکی از دربار طرد شد و در فقر درگذشت. وفات رودکى را سمعانى به سال ۳۲۹ هجرى نوشته و گفته است که او در مولد خود بنج (پنج ده) رودک تاجیکستان درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد.

شعر رودکی

رودکى شاعر استاد آغاز قرن چهارم است که او را به سبب مقام بلند وى در شاعرى و به علت پیشوائى پارسى گویان و آغازیدن بسیارى از انواع شعر پارسى به حق "استاد شاعران" لقب داده اند. می گویند قدرت و تسلط رودکی در شعر و موسیقی به اندازه ای بوده است که نیروی افسونگری شعر و نوازندگی وی در ابونصر سامانی چنان تأثیر گذاشت که وی پس از شنیدن شعر «بوی جوی مولیان» بدون کفش، هرات را به مقصد بخارا ترک کرد:

رودکى نزد همه شاعران و ادبیان معاصر خود در خراسان و ماوراءالنهر به عظمت مقام شاعرى شناخته و توصیف شده است. ابوالفضل بلعمى وزیر دانشمند سامانیان به رودکى اعتقادى وافر داشت و او را میان شاعران عرب و عجم بى نظیر مى دانست و ظاهرا مشوق رودکى در نظم کلیله و دمنه همین وزیر ادب دوست بود. بعد از او بسیارى از شاعران بزرگ مانند دقیقى و کسائى و فردوسى و فرخى و عنصرى و رشیدى سمرقندى و نظامى عروضى و جز آنان او را به بزرگى مرتبت ستوده و بسا که از او با عنوان "استاد شاعران" و "سلطان شاعران" یاد کرده اند.

اشعار رودکی بسیار بود. می گویند او در حدود یک میلیون و سیصدهزار بیت شعر سروده است و در موسیقی، ترجمه و آواز نیز دستی داشته است. عوفى در لباب الالباب نوشته است که "اشعار او صد دفتر برآمده است" و رشیدى سمرقندى شاعر قرن ششم گفته است که "شعر او را برشمردم سیزده ره صدهزار". به نظر من معنى مصراع آن است که سیزده بار شعر او را برشمرده ام و صدهزار بود، لیکن این مصراع را از دیرباز چنین معنى کرده اند که شعر او را شماره کرده ام، به یک میلیون و سیصد هزار بیت برآمده است! و این بسیار مستبعد به نظر مى آید. به هر حال مسلم است که او طبیعتا شاعر بود و بى تکلف و زحمتى شعر مى ساخت چنانکه ترجمه کلیله و دمنه را که به امر نصر بن احمد صورت گرفته بود بر او مى خواندند و او مى شنید و به شعر درمى آورد.

پیدا است که چنین کسى مى توانست شعر بسیار سروده باشد و چنین نیز بود، اما اکنون از آن همه اشعار جز چند قطعه و قصیده که در کتب قدیم نقل شده و بعضى ابیات پراکنده که در جنگ ها و کتب لغت و تذکره ها آمده است، چیزى در دست نیست. مقدارى از اشعار رودکى در دیوان قطران تبریزى راه جسته و دیوانى هم که از رودکى به طبع سنگى رسیده حاوى اشعارى از قطران است. یکى از علل این اختلاط آن است که نام ممدوح رودکى (نصر) براى غیر اهل تحقیق قابل اشتباه با کنیه ممدوح قطران (ابونصر، مملان بن وهسودان) حکمران آذربایجان بوده است.

مهمترین اثر رودکى که اکنون جز ابیات پراکنده اى از آن باقى نمانده کلیله و دمنه منظوم است. این کتاب از متن عربى عبدالله بن مقفع، به امر نصر به پارسى ترجمه شد و سپس گویا به تشویق ابوالفضل بلعمی، رودکى آن را به شعر فارسى (بحر رمل مسدس) نقل کرد. این چهار بیت را از ابیات بازمانده آن منظومه بخوانید:

غیر از این منظومه، رودکى چند منظومه دیگر با وزان مختلف داشت که گویا هر یک داستانى بود و از آنها نیز ابیاتى پراکنده داریم و اما از قصاید و غزلهاى او اکنون اندکى در دست است.

منابع

• سایت آفتاب
• سایت اعلام طهور
• ویکی پدیا