ابوالمظفر بهرامبَهْرام، ابوالمظفر (د ۲۴ ربیع‌الآخر ۵۳۵ق/۷دسامبر ۱۱۴۰م)، سردار ارمنی که مدتی وزیر الحافظ لدین الله (حک ۵۲۵-۵۴۴ق/۱۱۳۱-۱۱۴۹م)، یازدهمین خلیفۀ فاطمی مصر بود. ۱ - اجداد و مذهببه نوشتۀ مقریزی، پدر بهرام اُسید نام داشت و آنان خود را از نسل داوود نبی می‌دانستند. [۱]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۲، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
وی از مسیحیان ناحیه تل‌باشر، در شمال حلب بوده است. [۲]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۷۸، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
[۳]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۲-۵۱۳، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
برخی برآن‌اند که او به یک خاندان کهن مسیحی در مصر که مقام مذهبی نیز داشته‌اند، وابسته بوده است. [۴]
EI ۲.
۲ - سبب مهاجرتمهاجرت بهرام به مصر، بر اثر اختلافی بود که میان مسیحیان ناحیۀ حلب بر سر رهبری درگرفت و سرانجام وی تل‌باشر را ترک کرد. پس از چندی به دربار فاطمیان راه یافت و مراحل ترقی را تا مقام وزارت پیمود. [۵]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۷۸، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
[۶]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۲-۵۱۳، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
[۷]
قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشی، ج۶، ص۴۶۰، قاهره، دارالکتب المصریه.
البته نباید از یاد برد که از حدود سدۀ ۵ق/۱۱م شماری از مسیحیان به مصر مهاجرت کردند و برخی از آنان مانند بدرالجمالی (همین مقاله)، پسرش افضل و ابوالفتح یانس حافظی در دستگاه فاطمیان به مقام وزارت دست یافتند. از این‌رو، اقامت بهرام در مصر و ترقی او نباید چندان شگفت‌انگیز باشد. [۱۰]
حشیمه، کمیل، مقدمه بر وزراءالنصرانیة و کتاب‌ها فی الاسلامِ لویس شیخو، ج۱، ص۱۹-۲۰، بیروت، ۱۹۸۷م.
[۱۱]
Daftari، F، ج۱، ص۲۲۳، The Ismā’īllis: their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۵.
[۱۲]
Lang، DM، ج۱، ص۱۸۶، Armenia Cradle of Civilization، London، ۱۹۷۰.
۳ - بهرام در خدمت فاطمیاناحتمالاً نخستین باری که از بهرام در خدمت فاطمیان یاد شده، در شورش افراد قبیلۀ لواته در غرب مصر (۵۱۷ق/۱۱۲۳م) است که بهرام به همراهی ابوتراب حیدره، برادر وزیر مأمون بطائحی، در رأس سپاهیان ارمنی در سرکوب شورش شرکت جست و سپس به قاهره بازگشت. ( [۱۴]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۳، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
که در این واقعه نامی از بهرام به میان نیاورده است)۳.۱ - سمت وزارت بهرامظاهراً شایستگی‌های بهرام و شاید اتحاد اولیۀ او با حسن، فرزند و وزیر الحافظ، موجب شد که او ولایت برخی نواحی مصر را نیز عهده‌دار شود. [۱۶]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۷۹، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
زمانی که حسن با شورش بخش‌هایی از سپاهیان خود روبه‌رو شد و از وی یاری خواست، بهرام با سپاهی به سوی قاهره به راه افتاد، [۱۸]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۳۸، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۱۹]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۳-۴۴، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۲۰]
ابن ظافر، علی، اخبارالدول المنقطعة، ج۱۲، ص۷۸، به کوشش آندره، فره، قاهره، ۱۹۷۲م.
در حالی که به روایت مقریزی، لشکرکشی بهرام به سمت قاهره نه برای یاری حسن، بلکه در پی توافق نهانی با الحافظ بوده است. به هرحال، پس از قتل حسن، [۲۲]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۳۸، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۲۳]
ابن دواداری، ابوبکر، کنزالدرر، ج۶، ص۵۱۵، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
خلیفۀ فاطمی، ظاهراً با کراهت، در جمادی‌الآخر ۵۲۹/آوریل۱۱۳۵، وزارت را به بهرام ارمنی سپرد، [۲۵]
ابن ظافر، علی، اخبارالدول المنقطعة، ج۱۲، ص۹۸، به کوشش آندره، فره، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۲۶]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۴، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۲۷]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۷۸، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
و القابی چون «تاج‌الدوله» و «سیف‌الاسلام» بدو بخشید. [۲۹]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۳، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
[۳۰]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۷۸، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
۳.۲ - شورش علیه بهرامبا آن‌که ظاهراً بهرام در ادارۀ امور کفایت نشان می‌داد، اما مسیحی بودن وی به هر حال موجب ناخشنودی و گفت‌وگو می‌شد. [۳۱]
ابن ظافر، علی، اخبارالدول المنقطعة، ج۱۲، ص۹۷، به کوشش آندره، فره، قاهره، ۱۹۷۲م.
همچنین گفته‌اند که بهرام خویشاوندان و بستگان خود را نهانی به مصر دعوت می‌کرد و اغلب آنان را به کار می‌گماشت. به همین سبب، اندک اندک شمار ارمنیان در دیار مصر فزونی گرفت. حتی در نامه‌ای از الحافظ به این امر اشاره شده است. [۳۶]
قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشی، ج۶، ص۴۶۱، قاهره، دارالکتب المصریه.
سرانجام سرداری به نام رضوان که از بهرام دلخوشی نداشت، [۳۷]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۴-۴۵، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
به احتمال بسیار به تحریک الحافظ، [۳۸]
قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشی، ج۶، ص۴۲۶، قاهره، دارالکتب المصریه.
از غربیه که بر آن‌جا ولایت داشت، در رأس سپاهی بزرگ در ۵۳۱ق/۱۱۳۷م به قصد قاهره بیرون آمد. [۳۹]
ابن ظافر، علی، اخبارالدول المنقطعة، ج۱۲، ص۹۸، به کوشش آندره، فره، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۴۰]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۴-۴۵، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
بهرام با جماعتی از مصریان و نیز ارمنیان به مقابلۀ او شتافت، اما با تدبیر رضوان، مسلمانان از سپاه بهرام جدا شدند و به رضوان پیوستند. [۴۱]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۵، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
بهرام که نبرد را بی‌فایده می‌دید، به قاهره بازگشت، اما در غیاب او، در شهر شورشی برضد وی به پا خاسته بود، [۴۳]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۵-۴۶، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
وی ناچار روبه سوی قوص نهاد که برادرش والی آن‌جا بود، [۴۴]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۵-۴۶، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۴۵]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۸۰، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
اما در این شهر نیز مردم بر والی شوریده، و او را به قتل رسانده بودند. گفته‌اند که بهرام از خشم، تیغ در مردمان نهاد، سپس به سوی اسوان گریخت. [۴۶]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۶، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۴۷]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۵، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
در آن‌جا نیز از ورود او به شهر جلوگیری شد؛ ظاهراً در همین ایام، از خلیفه امان طلبید و الحافظ پذیرفت. [۴۹]
قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشی، ج۶، ص۴۶۳، قاهره، دارالکتب المصریه.
۴ - سرگذشتوی مدتی در دیرهای نواحی اسوان به سر برد. [۵۰]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۸۰، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
[۵۲]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۴-۵۱۵، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
به او پیشنهاد شد که خود و خانواده‌اش اگر خواهند، به وطن خویش بازگردند، یا در زمین‌های اطراف دیرها به کشاورزی بپردازند، [۵۳]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۶، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
ولی خلیفه الحافظ از بیم توطئه، بهرام را به قاهره خواند و در قصر خویش جای داد و گفته‌اند که ظاهراً در پاره‌ای امور با او به مشورت می‌پرداخت. [۵۴]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۸، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۵۵]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۸۴، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
سرانجام، بهرام در همین قصر درگذشت ( [۵۷]
ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، ج۱، ص۴۸، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۵۸]
ابن ظافر، علی، اخبارالدول المنقطعة، ج۱۲، ص۹۸، به کوشش آندره، فره، قاهره، ۱۹۷۲م.
که می‌گوید مسموم شد) و پیکر او در مراسمی خاص با حضور خلیفه که سخت محزون بود، در دیری بیرون قاهره مدفون شد. [۵۹]
مقریزی، احمد، اتعاظ الحنفاء، ج۳، ص۱۶۹، به کوشش محمد حلمی محمد احمد، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
[۶۰]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۵۱۶، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
[۶۱]
ابن میسر، محمد، اخبار مصر، ج۱، ص۸۴، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن دواداری، ابوبکر، کنزالدرر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۳) ابن طویر، عبدالسلام، نزهةالمقلتین، به کوشش ایمن فؤاد سید، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م. (۴) ابن ظافر، علی، اخبارالدول المنقطعة، به کوشش آندره، فره، قاهره، ۱۹۷۲م. (۵) ابن میسر، محمد، اخبار مصر، به کوشش هانری ماسه، قاهره، ۱۹۱۹م. (۶) حشیمه، کمیل، مقدمه بر وزراءالنصرانیة و کتاب‌ها فی الاسلامِ لویس شیخو، بیروت، ۱۹۸۷م. (۷) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث سال‌های ۵۲۱-۵۴۰ق، به کوشش عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م. (۸) قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشی، قاهره، دارالکتب المصریه. (۹) مقریزی، احمد، اتعاظ الحنفاء، به کوشش محمد حلمی محمد احمد، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۱۰) مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. (۱۱) Daftari، F، The Ismā’īllis: their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۵. (۱۲) EI ۲. (۱۳) Lang، DM، Armenia Cradle of Civilization، London، ۱۹۷۰؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهرام»، شماره۵۲۵۲. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|