الارج المسکی فی التاریخ المکی (کتاب)نام کامل کتاب «الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء»، اثر علی بن عبد القادر طبری مکلی (م ۱۰۷۰) و به تحقیق سعید عبد الفتاح و اشراف احمد جمال، در مکه مکرمه توسط انتشارات المکتبة التجاریة، در سال ۱۴۱۶ ق، به زبان عربی منتشر شده است. ۱ - ساختار کتابکتاب، در یک جلد منتشر شده که شامل دو مقدمه و هفت باب در موضوع مکه و مجموعه‌ای از ۱۲ فهرست از محتویات کتاب می‌باشد. ۲ - گزارش محتوانویسنده، در آغاز، دو مقدمه آورده؛ مقدمه نخست، در باره « علم تاریخ » است که ضمن آن از ارزش این علم سخن گفته و بلافاصله بدین نکته توجه داده که مورخان، گاهی از روی تعصب و نادانی یا... کسانی را بالا برده و کسان دیگر را پایین آورده‌اند، آن گاه نتیجه گرفته است که هیچ مدح و ذمی از مورخین پذیرفته نیست مگر اینکه واجد شرایطی از قبیل صدق ، نقل به لفظ نه نقل به معنا، نام بردن از منقول عنه و... باشند. وی، در مقدمه دوم، از سلاطین عثمانی و عظمت آنها سخن گفته است. باب اول کتاب، در باره فضایل حرم است که ضمن فصولی چند، از حرم و فضایلش یاد کرده است. باب دوم، در باره شهر مکه است. قسمتی از ابن بخش، نقل از آثاری مانند اخبار مکه ارزقی ، فاکهی و کتاب‌های فاسی است و بخشی نیز آگاهی‌های شفاهی خود اوست. فصل سوم این باب، اختصاص به اماکن متبرکه مکه دارد و به ذکر آثاری که در آن روزگار وجود داشته، پرداخته است، از جمله مولد فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهم ، خانه خدیجه که کیفیت آن را با تفصیل آورده، دار الخیزران و مولد جعفر بن ابی طالب و محل عبادت ابراهیم بن ادهم . وی، از مساجد فراوان مکه نیز یاد کرده که برخی از اطلاعات آن جالب و گزارش وضع آن روز است. در آن روزگار شمار فراوانی رباط بوده که سی و نه عدد آنها را برشمرده است. همین طور هفده زاویه را در مکه نام برده است. مدارس، چشمه‌ها، چاه‌ها، وضوخانه‌ها، حمام‌ها، باغ‌ها و بسیاری از جاهای دیگر شمارش شده‌اند. جشن‌ها و مراسم محلی و اجتماعات موسمی مکیان را نیز یاد کرده که یکی از آنها جشن شب عاشورا است. جنگ‌ها و فتنه‌هایی که در مکه رخ داده، در فصل هشتم این باب فهرست شده است. [۱]
الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبد القادر طبری، ص۱۳۵- ۱۰۹.
باب سوم، اختصاص به کعبه و فضایل آن دارد. مؤلف، خود، معاصر بازسازی مهم کعبه در سال ۱۰۳۹ بوده که گزارش آن را به تفصیل به دست داده است. [۲]
الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبد القادر طبری، ص۱۴۸- ۱۴۳.
این، یکی از مشهورترین بازسازی هاست که جزئیات آن بر جای مانده است. باب چهارم، در باره مسجد الحرام است. در این بخش، افزون بر آنچه در باره ویژگی‌های مسجد آورده، از ارباب الوضائف الدینیة، قاضیان و مفتیان مکه، خاندان اشراف آل قتاده ، اوقات حرم در بلاد مختلف و شیوه تقسیم پاره‌ای از اموال سخن می‌گوید. بسیاری از این نکات، دست اول است. شیوه حکومت اشراف و نوع اداره امور مکه به طور منظم در فصل ششم این باب گزارش شده است. پنجمین باب کتاب، فهرستی بلند از خلفا و سلاطین است که به صورت الفبایی است و شرحی کوتاه از زندگی آنها را به دست داده است. در این بخش، آگاهی‌هایی که از خلفا و امیران زمان خویش داده، قابل توجه است. باب ششم، در باره والیان مکه در جاهلیت و باب هفتم، در باره والیان مکه در دوره اسلامی است. فصل هشتم که در باره امیران آل قتاده مکه بوده، مفقود شده است. ۳ - وضعیت کتابفهرستهای زیر در پایان کتاب ذکر شده است: ۱. فهرست آیات ؛ ۲. فهرست احادیث نبوی؛ ۳. فهرست اشعار ؛ ۴. فهرست اعلام ؛ ۵. فهرست بلدان و اماکن و مواضع؛ ۶. فهرست امم و اجناس و قبایل و فرق و مذاهب و غیر ذلک؛ ۷. فهرست وقایع و احداث و ایام عرب و اعیاد و مناسبات و غیر ذلک؛ ۸. فهرست حیوانات و نباتات و معادن و آلات و غیر ذلک؛ ۹. فهرست وظایف و رتب و القاب ؛ ۱۰. فهرست کتبی که در متن کتاب آمده؛ ۱۱. فهرست مراجع و مصادر کمکی؛ ۱۲. فهرست محتوا. ۴ - نسخه شناسیاین کتاب، توسط محمد بن صالح الطاسلان ، به عنوان رساله دکترا تصحیح شده و با حروف چینی دستی در دانشگاه ادینبورگ، به سال ۱۹۷۹، تکثیر شده است ولی از چاپ آن تحقیق آگاهی نداریم. چاپ حاضر بنا به گفته محقق در مقدمه، بر اساس دو نسخه چاپ شده است. [۳]
التاریخ و المورخون بمکه، ص۳۴۳.
۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |