باب همایون (تهران)باب همایون و دروازه و خیابان متصل به آن در ارگ قاجاری در تهران است. ۱ - معرفی باب همایونباب همایون، دروازه و خیابان متصل به آن در ارگ قاجاری در تهران. نیمه جنوبی ارگ، جایگاه محله سلطنتی، با کوچه‌ای به نام کوچه دربِ اندرون از ناحیه وزارتی در شمال جدا می‌شد و خیابان شمالی - جنوبی الماسیّه، که بعدها باب همایون نامیده شد، خود ناحیه وزارتی را به دو محله تقسیم می‌کرد. سر درِ الماسیّه، انتهای جنوبی خیابان الماسیّه را به وسط کوچه درب اندرون می‌پیوست. ۱.۱ - دروازه ارگدروازه دیگری به نام دروازه ارگ، بنای ساده‌ای که در دوره تسلط افغانها ساخته شد، آن خیابان را به باروی شمالی ارگ متّصل می‌کرد. در ۱۲۸۵-۱۲۹۱ براساس طرح اوگوست کرزیر اتریشی، تهران توسعه اساسی یافت و به گسترش شهر در همه جهات انجامید. میدان توپخانه در شمال ارگ احداث شد. ۱.۲ - تغییرات در ارگبرای کشیدن خیابان ناصریّه (بعدها ناصرخسرو) به قصد انحراف مسیر عبور و مرور عمومی از خیابان الماسیّه، خندق شرقی ارگ پر شد [۱]
محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، مرآت البلدان، ج۳، ص۴۴، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳-۱۲۹۶.
و خیابان الماسیّه و دروازه‌های آن نوسازی شد.
وظیفه نظارت بر نوسازی به محمد رحیم خان قاجار علاءالدوله امیر نظام محول شد و در آن سنتهای قدیم معماری ایرانی با بعضی خصوصیات معماری اروپایی به هم آمیخت. ۲ - سر در الماسیهسردرِ الماسیّه به صورت ساختمانی دو اشکوبه تجدید بنا شد و آن را باب همایون نامیدند (تقلیدی آشکار از عثمانیها که این نام را به معنای «دروازه شاهی» به درِ ورودی اصلی در باروی خارجی سرایِ نو سلطان، یعنی طوپقاپوسرای در استانبول، اطلاق می‌کردند. اشکوب پایین با سنگبری و کاشیهای لعابی با رنگهای درخشان تزیین شد. دهانه‌ای بزرگ محل عبور و مرور بود و طاقنماها و ایوانها و اتاقکهای دروازه بانها در دو جناح آن قرار داشت. نمای نیمدایره بالای دروازه با کاشیهای لعابی دارای نقش گل و گیاه و در میان آن به نشان دولت و سلطنت، شیر و خورشید، مزیّن بود. در اشکوب بالا تالاری بود با دو ستون مزیّن به گچکاری و نوارهای پیچاپیچ و طاقی نیمدایره با طرحهای گوناگون گل و گیاه و در دو جناح این تالار دو گوشواره یا دهلیز با شیشه‌های رنگی و آیینه کاری. هرگاه شاه در تهران بود بر فراز این سردر پرچم شیر و خورشید در اهتزاز بود. [۲]
یحیی ذکاء، تاریخچة ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۳۳۶، تهران ۱۳۴۹ش.
۳ - خیابان الماسیهنامِ خیابان الماسیّه نیز به باب همایون (بعدها نیز دالان بهشت یا خیابان دولت) تغییر یافت و به خیابانی سنگفرش شده، پهن و مستقیم، با پیاده رو و ردیف درختان و تیرهای چراغ (چراغهای روغن سوز) و نرده‌های فلزی تبدیل شد. دو ردیف مغازه متحدالشکل، همگی با نماهایی مزیّن به طاقهای مدور و طاقکهای مشبّک، در دو طرف خیابان ایجاد شد. خیابان باب همایون به ساختمانهای اداری عمده مانند مدرسه نظام، قورخانه، انبار غلّه خالصه، مجمع الصنایع، جایی که صاحبان حرف مختلف و صنعتگران حرفه‌ای در کارگاههای شخصی خود کار می‌کردند [۳]
محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامة ایران، ش ۴۷۸، ۱۲۹۹.
و نیز به مسجد مهدعلیا و غیر مستقیم به مدرسه دارالفنون راه داشت. [۴]
یحیی ذکاء، تاریخچة ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۳۳۸، تهران ۱۳۴۹ش.
۴ - دروازه ارگدروازه ارگ در آن وقت دروازه دولت نامیده شد و به صورت دروازه‌ای دو اشکوبه با دهانه‌ای بزرگ و دهانه های کوچکتر و کوتاهتری در در جناح و رواقی ستوندار -که بالای آن سر مناره‌ای نیمدایره که در دو طرف آن دو گوشواره قرار داشت - ساخته شد. درهای اصلی بنا چدنی بود و نمای آن با کاشیهای براق با طرحهای پُرتلالو مزیّن شده بود. [۵]
یحیی ذکاء، تاریخچة ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۳۳۹، تهران ۱۳۴۹ش.
در ۱۳۱۳ش در زمان رضاخان ضمن طرح توسعه جدید، باروها و دروازه‌های ارگ برداشته شد، [۶]
محمد تقی مصطفوی، «ارگ تهران»، ج۱، ص۲۶، اطلاعات ماهانه، دورة ۶، ش ۶۹ (۱۳۳۲ش).
ولی خیابان باب همایون نسبتاً دست نخورده باقی ماند.
۵ - منابع(۱) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامة ایران، ش ۴۷۸، ۱۲۹۹. (۲) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، مرآت البلدان، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۳-۱۲۹۶. (۳) یحیی ذکاء، تاریخچة ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران ۱۳۴۹ش. (۴) محمد تقی مصطفوی، «ارگ تهران»، اطلاعات ماهانه، دورة ۶، ش ۶۹ (۱۳۳۲ش). ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باب همایون»، شماره۶۶. |