برزخ در قرآنبرزخ به معنای عالمی میان مرگ و قیامت می‌باشد. ۱ - معنای لغوی برزخبرزخ واژه‌ای عربی از ریشه (ب - ر - ز) و در لغت به معنای حایل بین دو چیز است؛ گویا این واژه در اصل به معنای پاره زمینی بوده که بین دو چیز خودنمایی و بروز داشته؛ ولی بعدها این معنا توسعه یافته و بر هر امر حایل بین دو چیز، برزخ اطلاق گشته است. برخی معنای اصلی برزخ را حالت ثانوی و جدیدی دانسته‌اند که بر شیء عارض شده و با حالت پیشین فرق می‌کند [۲]
التحقیق، ج۱، ص۲۵۲، «برزخ».
، به هر حال در صورت عربی بودن «برزخ» حرف «خ» در آن زاید بوده، بر مبالغه دلالت دارد [۳]
التحقیق، ج۱، ص۲۵۲، «برزخ».
؛ ولی در صورتی که آن را معرّب «بَرْزَهْ» بدانیم که آن نیز به‌معنای حاجز و حایل است، حرف مزبور جزو حروف اصلی کلمه خواهد بود.۲ - برزخ در اصطلاح علمای جغرافیاواژه برزخ در اصطلاح علمای جغرافیا بر قطعه زمینی که بین دو نهر یا دو دریا واقع شده یا شبه‌جزیره، و در اصطلاح حکمت اشراق بر جسم [۵]
لغت‌نامه، ج۳، ص۳۹۵۸.
[۶]
شرح المنظومه، ج۳، ص۶۶۲.
[۷]
مجموعه مصنفات، ج۲، ص۱۷۷، «حکمة الاشراق».
و در اصطلاح اهل معرفت بر عالمی که از نظر مرتبه بین عالم ماده و عالم عقل قرار گرفته و از‌آن به عالم مثال تعبیر می‌کنند اطلاق می‌گردد. اهل معرفت برزخ را به نزولی و صعودی تقسیم کرده، برزخ نزولی را پیش از دنیا و برزخ صعودی را بعد از آن دانسته‌اند و نیز صور برزخ صعودی را بر‌خلاف صور برزخ نزولی نتیجه افعالی می‌دانند که در نشئه دنیا گذشته است. [۸]
شرح فصوص‌الحکم، ص۹۷-۱۰۲.
۳ - برزخ در اصطلاح قرآن و روایاتبرزخ در اصطلاح قرآن، روایات و مجموعه تعالیم اسلامی به معنای عالم پس از مرگ و حد فاصل بین دنیا و آخرت است. شاید بتوان ادعا کرد که برزخ بدین معنا نخستین بار، در تعالیم اسلامی و در قرآن استعمال گردیده است. واژه برزخ به معنای مذکور تنها یک بار در قرآن آمده و در آن، حالِ انسانهای تبهکار و مجرم، هنگام فرا رسیدن مرگ و درخواست غیر قابل قبول آنان مبنی بر بازگشت به دنیا و پاسخ آنان به اینکه فرا روی ایشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند گزارش شده است: «حَتّی اِذا جاءَ اَحَدَهُمُ المَوتُ قالَ رَبِّ ارجِعون لَعَلّی اَعمَلُ صلِحًا فیما‌تَرَکتُ کَلاّ اِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها و مِن ورائِهِم بَرزَخٌ اِلی یَومِ یُبعَثون». افزون بر آیه مزبور که به صراحت از برزخ سخن به میان آورده است آیات دیگری را می‌توان یافت که به نوعی بر حقایق برزخی دلالت داشته و برای اثبات عالم پس از مرگ (قبل از قیامت) قابل بهره‌برداری است. ۴ - موضوعات مربوط به برزخ در قرآندر آیات مربوط به برزخ به موضوعات ذیل پرداخته شده‌است: ادامه حیات شهیدان پس از مرگ، [۱۴]
مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۸-۶۵۹.
احوال ارواح انسانها هنگام انتقال از زندگی دنیوی به سرای دیگر، سرگذشت انسانها پس از مرگ. به همراه برخی خصوصیات و نحوه حیات آنها، تعدد حیات و مرگ. آیات دیگری نیز مرتبط با بحث است که دلالت آنها بر برزخ به وضوح آیات سابق نیست؛ مانند: سورهای سجده، طارق، [۲۹]
تفسیر صدر المتالهین، ج۷، ص۳۴۴.
آل‌عمران، مریم، هود، تکاثر، فرقان، البته با توجه به آیات ۹۷ نساء و ۹۳ انعام. ۵ - بدن مثالی در برزخبرزخ در حقیقت ادامه وجود عالم دنیا و استمرار حیات انسان پس از مرگ تا برپایی قیامت است. در روایتی از امام صادق آمده که روح پس از مرگ به بدنی مانند بدن دنیوی منتقل می‌شود... . روایات دیگری با همین مضمون را نیز می‌توان یافت و تلاشهایی نیز برای تطبیق آنها با بدن مثالی صورت گرفته است. [۴۳]
معاد، ج۲، ص۲۶۶-۲۶۷.
به اعتقاد برخی، بر پایه روایات خاصه و عامه روح پس از مفارقت بدن به اجسامی که در نهایت لطافت‌اند تعلق می‌گیرد. این اجسام شبیه جسم جنّ و شبیه بدن عنصری هستند، به نحوی که اگر کسی آن را ببیند می‌گوید: این همان شخصی است که در دنیا او را می‌دیدیم. [۴۵]
حق الیقین، ج۲، ص۶۴.
۶ - مقدار مکث انسان در برزخیکی از مباحث مربوط به برزخ، عمومیت آن و مقدار مکث انسان در برزخ است. عالم برزخ مرحله‌ای قهری از مراتب وجود است و عبور از آن برای همه ضروری است؛ ولی کسانی که در دنیا در سعادت یا شقاوت کامل شده و کمالات عقلانی و فضایل یا رذایل کسب کرده‌اند برزخشان کوتاه بوده و زودتر از افراد متوسط وارد بهشت یا جهنم اخروی می‌شوند [۴۶]
معاد از دیدگاه امام خمینی، ص۳۷۲.
، ازاین‌رو براساس برخی روایات، برزخ اولیای الهی بیش از سه روز نیست که آن هم به سبب علاقه طبیعی و تعلّق جبلّی آنان است. [۴۷]
معاد از دیدگاه امام خمینی، ص۱۷۵.
[۴۸]
چهل حدیث، ص۱۲۴.
برخی نیز از روایاتی استفاده کرده‌اند که نفوس کامله مانند پیامبر و ائمه (علیهم‌السلام) برزخ نداشته، بدون مکث در عالم برزخ، وارد آخرت می‌شوند [۴۹]
البرهان، ج۴، ص۳۶.
[۵۰]
دررالفوائد، ج۲، ص۴۱۹.
ولی براساس روایات دیگری در برزخ تنها از محض ایمان و محض کفر پرسش می‌شود و انسانهای متوسط رها می‌شوند.؛ در توضیح این روایات به گونه‌ای که با آنچه گذشت منافات نداشته باشد شاید بتوان گفت مقصود آن است که از انسانهای کامل در ایمان یا کفر، پرسش می‌شود تا به سرعت آنان را از برزخ عبور داده، وارد آخرت کنند و انسانهای متوسط در برزخ رها می‌شوند. برخی گفته‌اند: در عالم برزخ فقط از مسائلی که انسان باید به آنها اعتقاد و ایمان داشته باشد سؤال می‌شود و رسیدگی به سایر مسائل، به قیامت موکول می‌گردد. [۵۲]
مجموعه آثار، ج۲، ص۵۱۸، «زندگی جاوید یا حیات اخروی».
۷ - تکامل برزخی در برزخاز دیگر مباحث مربوط به برزخ، تکامل برزخی است. تکامل برزخی از منظر روایات امری مسلم است؛ مانند ثواب بردن شخصی که از دنیا رفته از صدقات جاریه‌ای که پس از مرگ وی نیز برای دیگران سودمند است؛ نظیر ساختن مسجد و باقی گذاردن علم مفید یا سود بردن از کارهای نیکی که دیگران انجام داده و ثوابش را به او هدیه می‌کنند، ازاین‌رو تکامل برزخی باید به گونه‌ای تبیین شود که با مبانی عقلی نیز ناسازگاری نداشته‌باشد. در قرآن کریم برخی آیات الهی باید تکامل و تغییر در جهان پس از مرگ دلالت می‌کند ازجمله آیه (یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ اَیْدِیهِمْ وَ بِاَیْمانِهِمْ) تکامل برزخی از مسائل مهم فلسفی، کلامی و عرفانی است.اندیشمندان علوم عقلی اصل تکامل برزخی را پذیرفته‌اند امام درخواست تبیین و توضیح، دیدگاه یکسانی ندارند برخی با اینکه نفس را حدوثاً و بقائاً مجرد می‌داند، تکامل نفوس غیر کامل را در عالم قبر پذیرفته‌اند. امام خمینی ترقی و تکامل را در عالم برزخی از ترقی و تکامل در عالم طبیعت می‌داند و تکامل در برزخ را همان زیادت درجات می‌داند [۵۷]
خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۷۰-۱۷۱، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
براین‌اساس ایشان دو تقریر و تحلیل به تکامل برزخی اشاره می‌کند:۱- تحلیل عقلی و فلسفی: افرادی که به تجرد عقلی کامل نمی‌رسند و از دنیا می‌روند در عالم برزخ به حرکت جوهری برزخی تکامل خود را ادامه می‌دهند [۵۸]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۷۱-۷۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
در این دیدگاه اگرچه در عالم برزخ جسم به مفهوم عنصری و طبیعی وجود ندارد؛ ولی اصل جسمیت در عالم برزخ وجود دارد [۵۹]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۰۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
به باور ایشان جسم طبیعی بر اثر حرکت جوهری به‌تدریج به جسم لطیف برزخی تبدیل می‌شود و این جسم در برزخ ظل نفس و به‌عنوان بستر و زمینه‌ساز تکامل برزخی نقش ایفاء می‌کند. امام خمینی فرایند سیر برزخی را برای همگان قائل است لکن در این سیر و تکامل در برخی حرکت جوهری برزخی تندتر و سریع‌تر صورت می‌گیرد و در گروهی دیگر متناسب با شرایط وجودی‌شان ضعیف‌تر و دیرتر صورت می‌گیرد به‌گونه‌ای که اهل سعادت مرحله برزخ و تجرد برزخی‌شان زودتر تکمیل و به کمالات لایق وجودی و تجرد عقلی خویش می‌رسند. [۶۰]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۷۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
۲- تحلیل عرفانی: در این تحلیل هرچند فرایند تکامل موجودات مادی در بستر حرکت، تدریج و استعدادها شکل می‌گیرد؛ اما روح انسان به لحاظ ذات، یک حقیقت مجرد از ماده و با تعلقی خاص به بدن مادی خود، دارای کمالاتی است که در پشت پرده‌های حجاب نهفته است که با برطرف‌شدن آن صورت ازدست‌رفته و کمالات نهفته را بازیافته کامل‌تر می‌گردد طبق این مبنا تکامل در برزخ به معنای حرکت نیست؛ بلکه به معنای رفع حجابیت از چهره روح و منکشف شدن حقایق برای انسان است. [۶۱]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۶۱۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۸ - فهرست منابعالابانة عن اصول الدیانه؛ الامالی، صدوق؛ الامالی، طوسی؛ انوار درخشان در تقسیر قرآن؛ بحار الانوار؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحریر والمرسع فی احوال البرزخ؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تصحیح اعتقادات الامامیه؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ تفسیر القرآن الکریم، صدر‌المتالهین؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر‌المنار؛ التفسیر المنسوب الی الامام العسکری (علیه‌السلام)؛ تفسیر من وحی القرآن؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ حق الیقین فی معرفة اصول الدین؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ درر الفوائد؛ الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض الجنان و روح‌الجنان؛ سلسله مؤلفات الشیخ المفید؛ شرح‌الاصول الخمسه؛ شرح چهل حدیث؛ شرح فصوص الحکم؛ شرح المقاصد؛ شرح المنظومة السبزواری؛ صحیح البخاری؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ الکافی؛ کتاب الخصال؛ الکشاف؛ گوهر مراد؛ لغت‌نامه؛ مجمع البیان فی تفسیر‌القرآن؛ مجموعه آثار، استاد مطهری؛ مجموعه مصنفات شیخ اشراق؛ معاد یا بازگشت به سوی خدا؛ معاد از دیدگاه امام خمینی (قدس سره)؛ المعتبر فی شرح المختصر؛ معجم‌مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن. ۹ - پانویس۱۰ - منبع• دائرةالمعارف قرآن کریم برگفته از مقاله برزخ در قرآن. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : دیدگاه های کلامی امام خمینی
|