تألیفات رجالی قرن یازدهمتالیفات رجالی قرن یازدهم هجری را تا هشتاد و دو مورد بیان کرده‌اند. از جمله آنان می‌توان از تألیفات، محمد تقی مجلسی، شیخ بهائی، عنایت الله قهپایی، صاحب مدارک، میرزا محمد استرآبادی و ... نام برد. فهرست مندرجات۲ - رجال السید محمد ۳ - رجال السید نجم الدین ۴ - ترتیب مشیخة من لا یحضره الفقیه عاملی ۵ - التحریر الطاووسی ۵.۱ - محتوای کتاب ۶ - منتقی الجمان ۶.۱ - شیوه نگارش ۶.۲ - محتوای کتاب ۷ - تعلیقات علی خلاصة الاقوال ۸ - حواشی خلاصة الاقوال ۹ - رجال المولی مؤمن الکاشانی ۱۰ - حاشیة علی رجال ابن داوود ۱۱ - حاوی الاقوال فی معرفة الرجال ۱۱.۱ - محتوای کتاب ۱۱.۲ - نگارش کتاب ۱۱.۳ - محتوای خاتمه کتاب ۱۲ - رجال التفرشی ۱۳ - منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال ۱۳.۱ - محتوای کتاب ۱۳.۲ - اسامی کتاب ۱۳.۳ - حواشی کتاب ۱۴ - حاشیة علی منهج المقال استرآبادی ۱۵ - تلخیص المقال فی معرفة الرجال ۱۵.۱ - حواشی کتاب ۱۶ - توضیح المقال ۱۷ - حاشیة علی تلخیص الاقوال استرآبادی ۱۸ - حاشیة علی خلاصة الاقوال بحرانی ۱۹ - حاشیة علی تلخیص الاقوال شجاعی ۲۰ - استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار ۲۱ - حاشیة علی تلخیص الاقوال محمد سبط ۲۲ - حاشیة علی خلاصة الاقوال محمد سبط ۲۳ - حاشیة علی منهج المقال محمد سبط ۲۴ - رسالة فی تزکیة الراوی ۲۵ - ترجمة محمد بن اسماعیل ۲۶ - حاشیة علی فهرس الشیخ منتجب الدین ۲۷ - حاشیة علی رجال النجاشی بهائی ۲۸ - حاشیة علی خلاصة الاقوال بهائی ۲۹ - طبقات الرواة ۳۰ - الفوائد الرجالیة ۳۱ - المجموعة الرجالیة ۳۲ - حواشی و تعلیقات علی رجال ابن داوود ۳۳ - التعلیقة علی اختیار معرفة الرجال ۳۴ - الرواشح السماویة ۳۵ - ترتیب رجال الکشی جزایری ۳۶ - نقد الرجال ۳۶.۱ - محتوای کتاب ۳۶.۲ - حواشی کتاب ۳۷ - حواشی علی تلخیص الاقوال آباده‌ای ۳۸ - رجال الشیخ عبد اللطیف جامعی ۳۸.۱ - نگارش کتاب ۳۹ - التعلیقة السجادیة ۴۰ - رجال المولی ابی الحسن ۴۱ - حاشیة علی منهج المقال نصیری ۴۲ - حاشیة علی تلخیص الاقوال نصیری ۴۳ - ترتیب مشیخة من لا یحضره الفقیه یزدی ۴۴ - حاشیة علی نقد الرجال ۴۵ - شرح مشیخة الفقیه ۴۵.۱ - نگارش کتاب ۴۵.۲ - اسامی کتاب ۴۶ - ترتیب خلاصة الاقوال مجلسی ۴۷ - خیر الرجال ۴۷.۱ - محتوای کتاب ۴۷.۲ - اسامی دیگر کتاب ۴۸ - فائق المقال فی الحدیث و الرجال ۴۹ - ترتیب خلاصة الاقوال طریحی ۵۰ - ترتیب مشیخة من لا یحضره الفقیه طریحی ۵۱ - جامع المقال ۵۱.۱ - محتوای کتاب ۵۱.۲ - اسامی دیگر کتاب ۵۲ - رسالة فی اسانید التهذیب ۵۳ - ضوابط الاسماء واللواحق ۵۴ - حاشیة علی الاستبصار ۵۵ - رجال السید محمد طاهر ۵۶ - المشترکات فی الرجال ۵۷ - ایجاز المقال فی معرفة الرجال ۵۸ - زبدة الاقوال فی خلاصة الرجال ۵۸.۱ - محتوای کتاب ۵۸.۲ - نگارش کتاب ۵۹ - زبدة الرجال ۶۰ - رجال الامیر نجم الدین ۶۱ - جامع الاقوال فی علم الرجال ۶۲ - رجال تلمیذ الشهید الثانی ۶۳ - رجال تلمیذ الشیخ البهائی ۶۴ - ترتیب اختیار الرجال للکشی جزایری ۶۵ - حاشیة علی خلاصة الاقوال حویزی ۶۶ - ترتیب رجال النجاشی انصاری ۶۷ - نظام الاقوال فی معرفة الرجال ۶۸ - تعلیقات علی الرجال الکبیر ۶۹ - رجال شیخ عبدالله ۷۰ - ترتیب رجال شیخ الطایفة ۷۱ - ترتیب رجال الکشی قهپایی ۷۲ - ترتیب رجال النجاشی قهپایی ۷۳ - ترتیب فهرست الشیخ قهپایی ۷۴ - حاشیة علی رجال الکشی قهپایی ۷۵ - حاشیة علی رجال النجاشی قهپایی ۷۶ - حاشیة علی منهج المقال قهپایی ۷۷ - حاشیة علی نقد الرجال ۷۸ - مجمع الرجال ۷۸.۱ - محتوای کتاب ۷۸.۲ - نگارش کتاب ۷۹ - رجال تملیذ المولی عنایة الله القهپائی ۸۰ - تعلیقات فی الرجال ۸۱ - المبدوة فی بعض اسانید الکافی ۸۲ - رجال الشیخ محمد بن جابر ۸۳ - عناوین مرتبط ۸۴ - پانویس ۸۵ - منبع ۱ - حاشیة علی خلاصة الاقوال صاحب مدارکحسینی عاملی ، سید محمد (صاحب مدارک) (۹۴۶ - ۱۰۰۹ ق) صاحب تألیف، حاشیة علی خلاصة الاقوال فی علم الرجال می‌باشد. این حاشیه بر خلاصه الاقوال علامه حلی (م ۷۲۶ ق) آورده شده است. ۲ - رجال السید محمدسید محمد حیدر، مؤلف کتاب نجح اسباب الادب در بعضی مواضع، از این حاشیه مطالبی را نقل نموده است. رجال السید محمد نیز از تألیفات سید محمد حسینی عاملی می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی رجالی است که در رجال الطوسی توثیق شده‌اند. مؤلف، این اسامی را به ترتیب حروف الفبا تنظیم نموده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب کوچک را مشاهده کرده و نسخه برداری نموده است. ایشان در مصفی المقال [۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۴۱۳.
، این کتاب را با عنوان رجال صاحب المدارک فهرست نموده است.۳ - رجال السید نجم الدینسکیکی موسوی حسینی، سید نجم الدین (زنده در ۱۰۱۱ ق) صاحب کتاب، رجال السید نجم الدین می‌باشد. به احتمال قوی این کتاب، عنوان دیگری برای رسالة وجیزة فی الرجال از همین مؤلف است که به نسخه‌ای از کتاب خلاصة الاقوال علامه حلی (م ۷۲۶ ق) و با خط خود مؤلف، ملحق شده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این رساله را مشاهده کرده و نشانی داده است. ۴ - ترتیب مشیخة من لا یحضره الفقیه عاملیعاملی ، حسن بن زین الدین (صاحب معالم) (۹۵۹ - ۱۰۱۱ ق) مؤلف کتاب رجالی، ترتیب مشیخة (کتاب) من لا یحضره الفقیه. مؤلف، پس از نوشتن تمام متن کتاب من لا یحضره الفقیه، اقدام به نوشتن مشیخه آن به عین همان صفحات نموده و سپس فهرستی از اسامی مشیخه را بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم نموده است. صاحب الذریعة، نسخه‌های متعددی از این کتاب را در کتاب خانه‌های مختلف مشاهده کرده و نشانی داده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۵ - التحریر الطاووسیالتحریر الطاووسی، [۶]
عاملی حسن بن زین الدین، التحریر الطاووسی، تحقیق: فاضل جواهری، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۱۱ ق، ص۷۴۹، چ اول.
[۷]
عاملی حسن بن زین الدین، التحریر الطاووسی، تحقیق: سید محمد حسن ترحینی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق، ص۳۵۲.
نیز از تألیفات حسن بن زین الدین عاملی، می‌باشد.این اثر از کتاب حل الاشکال فی معرفة الرجال ابن طاووس (م ۶۷۳ ق) (که مشتمل بر اصول رجالی شیعه، شامل رجال النجاشی، الفهرست و الرجال شیخ طوسی، رجال الضعفاء ابن غضائری و رجال الکشی بوده) اخذ شده است. در این استخراج، تنها بر کتاب اختیار معرفة الرجال کشی اکتفا شده است؛ زیرا اصل بقیه کتاب‌ها، بجز کتاب ابن غضایری موجودند. از آن جا که در کتاب اختیار معرفة الرجال، اخبار متعارض موجود است که مؤلف آن، به وجه جمع آنها اشاره نکرده است و همچنین دارای باب بندی هم نبوده، لذا ابن طاووس اقدام بر باب بندی و بررسی اخبار از حیث متن، سند و انضمام فوایدی بر کتاب الاختیار نموده است مرحوم شیخ حسن فرزند شهید ثانی مشهور به صاحب معالم نیز بر همین اساس، این قسمت را از بقیه کتاب حل الاشکال جدا کرده است و بر آن، نام التحریر الطاووسی را گذاشته است. در بیان قدح و مدح بر راوی‌ها، علاوه بر کتاب‌های پنجگانه‌ای که در حل الاشکال بیان شد، از کتاب‌های رجالی دیگری مانند رجال البرقی و معالم العلماء استفاده شده است. ۵.۱ - محتوای کتابمقدمه محقق در بیان زندگی نامه سید احمد بن طاووس و حسن بن زین الدین عاملی و روش تحقیق در کتاب آمده است. محقق در تعلیقه‌های خود بر کتاب، مطالب ذیل را متعرض شده است: ذکر مصادر به همراه متن شرح حال‌ها و ضبط اسامی، همراه با اشاره به تحریف‌هایی که واقع شده‌اند؛ ذکر احوال رجال در طریق و سندهای روایت‌هایی که سید بن طاووس یا شیخ حسن بن زین الدین در صحت آنها طعن و یا شکی وارد کرده‌اند؛ همچنین، اسامی اشخاصی را که بر آنها طعن وارد شده و بر اسامی آنها تصریح نشده است، با ذکر شرح حال مختصر و بیان قدح یا مدحی که در مورد آنها وارد شده، آورده و الفاظ مشکل در کتاب را شرح داده است. محقق کتاب به اختلاف نسخ با اضافه کردن عبارات در داخل متن کتاب و قرار دادن آنها در داخل پرانتز، اشاره کرده است و در مواردی که مؤلف، طریقی را ضعیف شمرده، علت آن را بیان می‌نماید. شایان ذکر است که در چاپ دیگر با تحقیق سید محمد حسن ترحینی، تنها به تحقیق متن کتاب و مصدر یابی اکتفا شده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ حسن بن زین الدین فهرست نموده است. ۶ - منتقی الجمانمنتقی الجمان نیز یکی دیگر از تألیفات، حسن بن زین الدین عاملی، می‌باشد. تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری. قم: مؤسسة النشر الاسلامی (التابعة) لجماعة المدرسین، ۱۳۶۲ش، ۳ج، اول/ جاوید، ۲ ج. ۶.۱ - شیوه نگارشمقدمه کتاب، دربردارنده شرح خصوصیات کتاب و بیان انگیزه مؤلف در تالیف آن است. مؤلف در مقدمه، دوازده فایده در درایه و رجال بیان کرده است که فهرست این فواید دوازده گانه عبارت‌اند از: معنای اقسام چهارگانه حدیث؛ تذکیه و عدم تذکیه راوی به شهادت یک عادل؛ روش‌های اسناد کتب اربعه؛ مشایخ اجازه مؤلف؛ اسناد مشیخه شیخ طوسی در تهذیب الاحکام؛ تمییز مشترکات؛ اسناد مضمره؛ دلالت کثرت روایت اجلا بر وثاقت؛ تعویض اسناد یا عدول از سند روایت به سند اعلی؛ «عدة» در کلام کلینی؛ «محمد بن اسماعیل» در اول اسناد الکافی. ۵.۱ - محتوای کتابمتن کتاب، مشتمل بر دسته بندی روایات کتب اربعه حدیثی از حیث اعتبار سند از «کتاب الطهارة» تا «کتاب الصوم و الاعتکاف» و شرح اسناد و متن این روایات است. این روایات در سه دسته «صحیح در نزد جمیع علما» با رمز «صحی»، «مشهور به صحیح» با رمز «صحر» و «حسن» با رمز «ن» تقسیم شده‌اند و پس از ذکر عنوان «قلت»، مباحث مختلف در ارتباط با متن و سند روایاتی که از نظر مؤلف نیاز به بررسی دارند، مورد بحث قرار می‌گیرد. مباحث مطرح شده در کتاب عبارت‌اند از: بیان نوع سند، تمییز مشترکات، مضمرات، ارجاع ضمیر، تعلیق در اسناد، تحویل در اسناد، خبر موقوف، اصطلاحات، تحریفات و ویژگی‌های کتب اربعه حدیثی. محقق تهرانی در الذریعة ، این فواید رجالی را به طور مستقل در ذیل عنوان الفوائد الرجالیة فهرست نموده است. ۷ - تعلیقات علی خلاصة الاقوالتعلیقات علی خلاصة الاقوال نیز از تألیفات حسن بن زین الدین عاملی می‌باشد. این تعلیقه بر کتاب خلاصة الاقوال علامه حلی (م ۷۲۶ ق) آورده شده است. محقق تهرانی در مصفی المقال [۱۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۱۲۴.
به این تعلیقه اشاره کرده است.۸ - حواشی خلاصة الاقوالتستری ( شوشتری)، نور الله (۹۵۵ - ۱۰۱۹ ق) صاحب کتاب، حواشی خلاصة الاقوال می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر حاشیه‌ها و تعلیقه‌هایی است که شهید نور الله شوشتری بر کتاب خلاصة الاقوال علامه حلی (م ۷۲۶ ق) آورده است. محقق تهرانی در مصفی المقال [۱۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۴۸۶.
این حاشیه را با عنوان تعلیقة علی الخلاصة فهرست نموده است.۹ - رجال المولی مؤمن الکاشانیکاشانی ، مؤمن (زنده در ۱۰۲۰ ق) مؤلف کتاب، رجال المولی مؤمن الکاشانی می‌باشد. اسامی رجال موجود در کتاب بر اساس حروف الفبا، تنظیم و مورد بحث واقع شده‌اند. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ۱۰ - حاشیة علی رجال ابن داوودتستری ( شوشتری)، عبدالله (م ۱۰۲۱ ق) صاحب کتاب حاشیة علی رجال ابن داوود است. این حاشیه بر کتاب رجال ابن داوود تقی الدین حسن بن علی بن داوود حلی (۶۴۷ - ۷۰۷ ق) آورده شده است. مؤلف، این حاشیه را بر نسخه‌ای از این کتاب نوشته است. محقق تهرانی در الذریعة ، این حاشیه را با عنوان حاشیة علی رجال تلمیذ المحقق الحلی آورده است. این حاشیه بر یکی از نسخه‌های کتاب رجال تلمیذ المحقق الحلی با رمز «ع. آه -سلمه الله تعالی» نوشته شده است. محقق تهرانی می‌گوید گمان می‌کنم که این حاشیه، متعلق به عبدالله شوشتری باشد. وی در مصفی المقال [۱۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۲۴۳.
و الذریعة، دو حاشیه از مرحوم عبدالله بن حسین شوشتری با عنوان‌های حاشیة علی رجال تلمیذ المحقق الحلی و حاشیة علی رجال ابن داوود، فهرست نموده است؛ اما احتمالا این دو عنوان، شامل یک حاشیه‌اند؛ زیر ابن داوود، از شاگردان محقق حلی بوده است.۱۱ - حاوی الاقوال فی معرفة الرجالجزایری، عبد النبی (م ۱۰۲۱ ق) صاحب کتاب رجالی، حاوی الاقوال فی معرفة الرجال، می‌باشد. تحقیق: مؤسسة الهدایة لاحیاء التراث، قم: ریاض ناصری، ۱۴۱۸ ق، ج۴، اول. ۵.۱ - محتوای کتابکتاب مشتمل بر مطالب زیر است: مقدمه مؤلف در معرفی کتاب و ذکر چند فایده رجالی که عبارت‌اند از: تعریف، موضوع و هدف از علم رجال؛ اصطلاحات جرح و تعدیل؛ تعارض جرح و تعدیل؛ شرایط حصول عدالت در راوی؛ شرایط قبول قول راوی در صورت عدول از عدل به فسق و بالعکس؛ تمییز مشترکات؛ فرقه‌های شیعه؛ بررسی کنیه بعضی از ائمه (علیهم‌السلام)؛ معنای کتاب، اصل و توثیقات ابن غضائری. ۱۱.۲ - نگارش کتابمتن کتاب، شامل چهار فصل و یک خاتمه است که عبارت‌اند از: فصل اول، رجال صحیح؛ فصل دوم، رجال حسن؛ فصل سوم، رجال موثق؛ فصل چهارم، رجال ضعیف. در هر فصل، پس از ذکر اسامی هر یک از راویان حدیث، شرح حال هر شخص با ذکر مصدر مورد مراجعه بیان شده است. در هر فصل، اسامی بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند، به صورتی که اسامی هم شکل در یک باب، و اسامی مختلف، تحت عنوان «باب الآحاد» گردآوری شده‌اند. ۱۱.۳ - محتوای خاتمه کتابخاتمه کتاب، مشتمل بر چند فایده رجالی است که عبارت‌اند از: اسامی راویانی که مشهور به کنیه و یا لقب‌اند؛ بررسی مباحث مطرح شده در مورد بعضی از راویان؛ توحید مختلفات؛ «عدة» در نزد کلینی شیخ طوسی در الکافی و الفهرست؛ توقیعات؛ تاریخ ولادت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، و ائمه معصوم (علیهم‌السلام)؛ طریق و مشیخه شیخ طوسی در دو کتاب التهذیب و الاستبصار؛ اصحاب اجماع؛ انساب به قبایل. مقدمه محقق در زندگی نامه مصنف و معرفی خاندان جزایری است. محقق در ذیل شرح حال‌ها، نشانی مصادر مورد مراجعه مؤلف را مشخص کرده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ عبد النبی فهرست نموده است. ۱۲ - رجال التفرشیتفرشی، سید امیر فیض الله (م ۱۰۲۵ ق) مؤلف کتاب رجالی، رجال التفرشی می‌باشد. مرحوم سید نعمت الله جزایری در کتاب المقامات، در شرح حال این مؤلف آورده است که ایشان، دارای کتابی رجالی شبیه به نقد الرجال سید میر مصطفی تفرشی (زنده ۱۰۴۴ق) است که به زودی بیان خواهد شد. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الامیر فیض الله فهرست نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۱۳ - منهج المقال فی تحقیق احوال الرجالاستر آبادی، میرزا محمد (م ۱۰۲۸ ق) عالم بلند مرتبه و صاحب کتاب با ارزش، منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال، سنگی می‌باشد. این کتاب که به رجال الکبیر شهرت دارد، مشتمل بر مقدمه، متن و خاتمه است. مؤلف در مقدمه‌ای بسیار مختصر، روش کلی خود را در تالیف کتاب، به همراه رموزی برای هر یک از معصومان (علیهم‌السّلام) و مصادر خود، بیان داشته است. ۵.۱ - محتوای کتابمتن کتاب، در بردارنده شرح حال رجال حدیث با استناد به کلمات علمای متقدم و متاخر شیعه و اهل سنت است. در ذیل نام بسیاری از راویان، نام مصدر مورد مراجعه در اخذ مطالب، به همراه توثیق، تضعیف، ضبط بعضی از اسامی، فهرست تالیف‌ها، تاریخ زندگی، طریق‌های ذکر شده، شامل: راوی و مروی عنه و روایاتی که از معصومان (علیهم‌السّلام) در خصوص این شخص وارد شده، آورده شده است. اسامی بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند. خاتمه کتاب، شامل چند فایده رجالی است و بعضی از اصطلاحات موجود در اسناد کتاب‌های حدیثی، شرح حال بعضی از نواب خاص در زمان غیبت صغری، اسامی و شرح حال مختصر مدعیان نیابت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، اسامی و شرح حال اشخاصی که صاحب توقیع بوده‌اند، آورده شده است. در پایان، طریق شیخ طوسی و شیخ صدوق در مشیخه به هر یک از مشایخ این دو مؤلف که در صدر اسناد کتاب‌های التهذیب، الاستبصار و کتاب من لا یحضره الفقیه آمده، بیان شده است. همچنین روایات نقل شده از رجال الکشی که در بیان جریان‌ها و مذاهب مختلف به طور عام وارد شده‌اند و طرق علامه به شیخ طوسی و شیخ صدوق، ابو عمرو کشی و احمد بن عباس نجاشی آورده شده است. ۱۳.۲ - اسامی کتابمحقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان الرجال الکبیر و نیز با عنوان‌های رجال السید المیرزا محمد و الوجیز الکبیر فهرست نموده است. ۱۳.۳ - حواشی کتابحاشیههای مختلفی بر این کتاب نوشته شده که عبارت‌اند از: حاشیه مؤلف (میرزا محمد استر آبادی) (م ۱۰۲۸ ق). حاشیه محمد بن حسن عاملی شامی (محمد سبط) (م ۱۰۳۰ ق). حاشیه ابو الحسن ابو عبدالله (زنده در ۱۰۵۱ ق)، با عنوان رجال المولی ابی الحسن. حاشیه نعمة الله نصیری شیرازی (زنده در ۱۰۵۱ ق). حاشیه علی اصغر شامی عاملی (ق ۱۱). حاشیه عنایة الله قهپایی (م ق ۱۱). حاشیه میرزا عبدالله افندی (م ح ۱۱۳۰ ق). حاشیه سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق). حاشیه نصیر الدین رشتی (م ۱۲۷۰ ق) با عنوان کتاب الرجال. حاشیه علی حکیم نجفی (م ۱۳۰۰ ق). حاشیه احمد بن صالح بحرانی قطیفی (م ۱۳۱۵ ق). حاشیه شرف الدین علی بن محمد مرعشی تبریزی (م ۱۳۱۶ ق). حاشیه میرزا محمد علی مدرس چهار دهی نجفی (م ۱۳۳۴ ق). حاشیه سید محمد علم الهدی کابلی (م ۱۳۶۸ ق). حاشیه فضل الله زنجانی (م ۱۳۷۰ ق). حاشیه سید حسین طباطبایی بروجردی (م ۱۳۸۰ ق). مرحوم محمد باقر وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق) در شرح این کتاب، تعلیقه‌هایی به همراه پنج فایده رجالی تالیف نموده است که تعلیقه‌های وی، مشهور به التعلیقة البهبهانیة و حاشیة علی منهج المقال است، فواید پنجگانه این تعلیقه در ابتدای این کتاب، آمده است. در حاشیه و تکمیل این کتاب، محمد جعفر خراسانی اصفهانی (زنده در ۱۱۵۱ ق)، کتاب اکلیل المنهج، و ابو علی محمد بن اسماعیل مازندرانی (م ۱۲۱۶ ق) در شرح و تکمیل این کتاب، منتهی المقال را تالیف نموده است. ۱۴ - حاشیة علی منهج المقال استرآبادیحاشیة علی منهج المقال فی علم الرجال، یکی دیگر از آثا استرآبادی می‌باشد. این حاشیه بر کتاب منهج المقال همین مؤلف با رمز «منه ره» آورده شده است. ۱۵ - تلخیص المقال فی معرفة الرجالتلخیص المقال فی معرفة الرجال، سنگی، نیز از کتب استرآبادی می‌باشد. این کتاب که به رجال الوسیط هم شهرت دارد، در واقع، خلاصه‌ای از کتاب منهج المقال همین مؤلف است، به این ترتیب که مؤلف، به دلیل حجم زیاد کتاب منهج المقال، اقدام بر تلخیص آن نموده است. ایشان در این کتاب، از بیان بعضی از اسامی و مطالب در شرح حال رجال، اجتناب نموده است و در بیان مطالب، همان مطالب و الفاظ موجود در کتاب منهج المقال را آورده است. در این نسخه، قبل از شروع کتاب، متن الوجیزة ی شیخ بهایی در علم درایه، آورده شده است. خاتمه کتاب، شامل چند فایده رجالی و در بردارنده اسامی اشخاصی است که مشهور به کنیه‌اند. همچنین شامل مطالب زیر است: «ابو جعفر»، که «سعد بن عبدالله» راوی از وی باشد؛ «عدة» در اسناد کتاب‌های شیخ صدوق و شیخ کلینی؛ مباحثی در مورد بعضی از راویان حدیث؛ شرح حال امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به همراه اسامی نایبان ایشان؛ توثیق صاحبان توقیع؛ مذمومان در نزد شیخ طوسی؛ صحت طریق شیخ طوسی و شیخ صدوق در مشیخه کتاب‌های التهذیب، الاستبصار و کتاب من لا یحضره الفقیه؛ طرق علامه حلی به شیخ طوسی، شیخ صدوق، ابو عمرو کشی و احمد بن عباس نجاشی. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان تلخیص الاقوال فی معرفة الرجال و نیز با عنوان الرجال الوسیط فهرست نموده است. ۱۳.۳ - حواشی کتاببر این کتاب، حواشی‌ای زده شده که عبارت‌اند از: حاشیه مؤلف، یعنی میرزا محمد بن ابراهیم استر آبادی. حاشیه محمد مقیم شجاعی شریف شیرازی (زنده در ۱۰۲۸ ق). حاشیه محمد بن حسن بن زین الدین عاملی (محمد سبط) (۹۸۰ - ۱۰۳۰ ق). حاشیه محمد جعفر فارس آبادی (زنده در ۱۰۴۷ ق). حاشیه نعمة الله بن قوام الدین محمد نصیری شیرازی (زنده در ۱۰۵۱ ق). حاشیه عبدالله بن صالح سماهیجی (م ۱۱۳۵ ق). حاشیه محمد بن هاشم تقوی لکهنوی (م ۱۳۲۳ ق). حاشیه سید حسن بن هادی صدر الدین عاملی اصفهانی کاظمی (۱۲۷۲ - ۱۳۵۴ ق). نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۱۶ - توضیح المقالتوضیح المقال، نیز از آثار استرآبادی می‌باشد. مؤلف در این کتاب، شرح حال راویانی را که نص بر توثیق آنها وارد شده، بیان نموده است و از بیان شرح حال راویان مهمل، اجتناب نموده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان الوجیز و نیز با عنوان‌های الرجال الوجیز و الرجال الصغیر فهرست نموده است. ایشان در موارد مختلف متذکر می‌شود که به این کتاب دسترسی پیدا نکرده است؛ لیکن در الذریعة و در کتاب مصفی المقال [۳۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۴۳۰.
بیان می‌نماید که در فهرس الخزانة الرضویة و فهرس کتب الحاج سید علی الایروانی فی تبریز، نام این کتاب آورده شده و با عنوان توضیح المقال معرفی شده است.این کتاب، کوچک‌ترین تالیف از سه کتاب رجالی میرزا محمد استر آبادی است و به همین دلیل، به رجال الصغیر مشهور شده است. دو کتاب دیگر این مؤلف، عبارت‌اند از: منهج المقال، مشهور به رجال الکبیر و تلخیص الاقوال، مشهور به رجال الوسیط. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۱۷ - حاشیة علی تلخیص الاقوال استرآبادیحاشیة علی تلخیص الاقوال نیز از تألیفات استرآبادی می‌باشد. این حاشیه بر تلخیص الاقوال، معروف به رجال الوسیط تالیف همین مؤلف، آورده شده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از کتاب که این حاشیه را در برداشته است، مشاهده کرده و نشانی داده است. ۱۸ - حاشیة علی خلاصة الاقوال بحرانیبحرانی، سید ماجد بن هاشم (م ۱۰۲۸ ق) صاحب کتاب حاشیة علی خلاصة الاقوال فی علم الرجال می‌باشد. این حاشیه بر کتاب خلاصة الاقوال علامه حلی نوشته شده است و مرحوم شیخ سلیمان ماحوزی در رساله خود در تاریخ علماء البحرین به آن اشاره نموده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال السید ماجد، فهرست نموده است. ۱۹ - حاشیة علی تلخیص الاقوال شجاعیشجاعی شیرازی، محمد مقیم (زنده در ۱۰۲۸ ق) صاحب کتاب، حاشیة علی تلخیص الاقوال می‌باشد. مؤلف، این حاشیه را بر تلخیص الاقوال، معروف به رجال الوسیط میرزا محمد استرآبادی آورده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را که دارای این حاشیه است، مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی محمد مقیم هم فهرست نموده است. ۲۰ - استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصارعاملی شامی، محمد بن حسن بن زین الدین (محمد سبط) (۹۸۰ - ۱۰۳۰ ق) صاحب کتاب رجالی، استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار می‌باشد. تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۹ ق، ج۴، اول. این کتاب، در شرح الاستبصار شیخ طوسی نوشته شده است. در مقدمه این شرح، دوازده فایده رجالی در خبر واحد و تعارض بین اخبار، نظیر دوازده فایده رجالی موجود در مقدمه کتاب منتقی الجمان، تالیف پدر همین مؤلف آورده شده است. پس از بیان مقدمه، مؤلف احادیث کتاب الاستبصار از اول کتاب طهارت تا آخر کتاب الصلوة را شرح داده است، به این ترتیب که در مرحله اول، مطالبی که در مورد سند هر حدیث و احوال راویان آن سند مطرح است، آمده و سپس متن احادیث، مورد بحث قرار گرفته‌اند. محقق در مقدمه خود بر کتاب، شرح حال مؤلف و ویژگی‌های این کتاب و روش تحقیق در آن را بیان داشته است. محقق تهرانی در الذریعة ، این شرح را با عنوان شرح الاستبصار هم فهرست نموده است. ۲۱ - حاشیة علی تلخیص الاقوال محمد سبطحاشیة علی تلخیص الاقوال نیز از دیگر آثار محمد بن حسن بن زین الدین می‌باشد. این حاشیه، بر کتاب تلخیص الاقوال، معروف به رجال الوسیط میرزا محمد بن ابراهیم استرآبادی است. محقق تهرانی، نسخه‌هایی از این کتاب که این حاشیه را در برداشته، مشاهده کرده و نشانی داده است. ۲۲ - حاشیة علی خلاصة الاقوال محمد سبطاز آثار دیگر محمد سبط کتاب، حاشیة علی خلاصة الاقوال می‌باشد. این حاشیه بر کتاب خلاصة الاقوال علامه حلی نوشته شده است و بنابر نقل محقق تهرانی، شیخ مساعد بن بدیع، در کتاب‌های رجالی خود، از این کتاب نقل قول‌هایی دارد. ۲۳ - حاشیة علی منهج المقال محمد سبطدیگر اثر محمد سبط کتاب، حاشیة علی منهج المقال فی علم الرجال است. این حاشیه بر کتاب منهج المقال محمد استر آبادی نوشته شده و در فهرست تصانیف مؤلف ذکر شده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ ابی جعفر محمد هم فهرست نموده است. ۲۴ - رسالة فی تزکیة الراویهمچنین کتاب، رسالة فی تزکیة الراوی نیز از آثار محمد سبط فرزند شهید ثانی می‌باشد. [۴۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۴۰۱.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۲۵ - ترجمة محمد بن اسماعیلعاملی، بهاء الدین محمد ( شیخ بهایی ) (۹۵۳ - ۱۰۳۱ ق) عالم بزرگ جهان اسلام مؤلف کتاب رجالی، ترجمة محمد بن اسماعیل می‌باشد. مؤلف این کتاب را در معرفی «محمد بن اسماعیل» که در اول بعضی از اسناد کتاب الکافی (که مرحوم کلینی بدون واسطه از وی روایت نقل کرده) تالیف نموده است. ایشان اشاره کرده که محمد بن اسماعیل، نام نه نفر است و در نهایت، محمد بن اسماعیل برمکی را ترجیح می‌دهد. محقق تهرانی، نسخه‌هایی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۲۶ - حاشیة علی فهرس الشیخ منتجب الدیناز دیگر کتب شیخ بهائی کتاب، حاشیة علی فهرس الشیخ منتجب الدین می‌باشد. این کتاب، حاشیه‌ای بر کتاب الفهرست منتجب الدین بن بابویه رازی (م بعد از ۵۸۵ ق) است. صاحب الذریعة نقل می‌نماید که صاحب کتاب ریاض العلماء در مواضع مختلفی در کتاب خود، از این حاشیه نقل قول نموده است. ۲۷ - حاشیة علی رجال النجاشی بهائیحاشیة علی رجال النجاشی، نیز از آثار شیخ بهائی می‌باشد. این حاشیه بر کتاب رجال النجاشی آورده شده است. شیخ عبد النبی کاظمی در اوایل تکملة نقد الرجال، می‌گوید که این حاشیه را با خط مرحوم شیخ بهایی بر نسخه‌ای از کتاب رجال النجاشی مشاهده نموده و سپس همه آنها را جمع آوری و تدوین کرده است. ۲۸ - حاشیة علی خلاصة الاقوال بهائیهمچنین کتاب، حاشیة علی خلاصة الاقوال فی علم الرجال نیز از کتب شیخ بهائی می‌باشد. این حاشیه بر کتاب خلاصة الاقوال علامه حلی (م ۷۲۶ق) نوشته شده است. محقق تهرانی، به نقل قول‌هایی از این حاشیه، نشانی داده است، ایشان در الذریعة ، این کتاب و کتاب حاشیة علی رجال النجاشی را با عنوان رجال الشیخ بهاء الدین محمد، فهرست نموده است. ۲۹ - طبقات الرواةطبقات الرواة، نیز از آثار شیخ بهائی می‌باشد. مؤلف در این کتاب، طبقه راویان حدیث از مشایخ ثلاثه تا معصومان (علیهم‌السّلام) را مشخص نموده است، به این ترتیب که در پایان صفحه با نام یکی از مشایخ ثلاثه که مؤلف کتب اربعه است، سند را شروع نموده و سپس ترتیب اسامی راویان به طرف بالا با حرف «عن» به یکدیگر ارتباط داده شده‌اند و در نهایت، در بالای صفحه، نام معصومی که روایت از ایشان نقل شده، مشخص شده است. مؤلف با این روش، سعی در مشخص نمودن طبقه راویان می‌نماید. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۳۰ - الفوائد الرجالیةکتاب الفوائد الرجالیة نیز از دیگر تألیفات شیخ بهائی می‌باشد. مرحوم مامقانی، تمام این کتاب را در کتاب رجال خود، درج نموده است. محقق تهرانی به نسخه‌ای از این کتاب، نشانی داده است. ۳۱ - المجموعة الرجالیةعلامی، محمد داوود (زنده در ۱۰۳۴ ق) مؤلف کتاب رجالی، المجموعة الرجالیة می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر کتاب الفهرست شیخ طوسی و ایضاح الاشتباه علامه حلی و قسمت دوم از کتاب خلاصة الاقوال علامه است که در بردارنده فهرست اسامی راویان ضعیف و کسانی است که قول آنها رد شده و یا در قبول قول آنها توقف کرده‌اند. در نهایت، مختصری از «باب الکنی» از کتاب توضیح المقال، مشهور به رجال الصغیر میرزا محمد استرآبادی آورده شده است. مؤلف به این مجموعه رجالی، چند فایده رجالی اضافه نموده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعة ، این مجموعه را با عنوان رجال الشیخ محمد داوود العلامی فهرست نموده است. ۳۲ - حواشی و تعلیقات علی رجال ابن داوودکشمیری، شمس الدین محمد (زنده در ۱۰۴۰ ق) مؤلف کتابی با عنوان، حواشی و تعلیقات علی رجال ابن داوود می‌باشد. [۵۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۱۹۶.
مؤلف این حاشیه را بر کتاب رجال ابن داوود ، تالیف ابن داوود حلی (م ۷۰۷ ق) آورده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این حاشیه را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعة این کتاب را با عنوان رجال المولی شمس الدین محمد الکشمیری فهرست نموده است. ۳۳ - التعلیقة علی اختیار معرفة الرجالاستر آبادی، میر محمد باقر (میرداماد) (م ۱۰۴۱ ق) صاحب کتاب رجالی، التعلیقة علی اختیار معرفة الرجال می‌باشد. عنوان روی جلد: اختیار معرفة الرجال، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۴ ق،ج۲. این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است: تعلیقه بر کتاب اختیار معرفة الرجال، معروف به رجال الکشی، با ذکر بحث‌های رجالی، فلسفی و بررسی الفاظ و لغت‌های احادیث. تعلیقه تا شماره ۸۸۵ (ابراهیم بن محمد بن عباس) را شامل است و از آن جا تا آخر کتاب، بدون تعلیقه و بر اساس نسخه تصحیح شده حسن مصطفوی در چاپ تک جلدی آورده شده است. کتاب، دارای مقدمه تحقیق تفصیلی و فهرست‌های مختلف است. صاحب الذریعة از این تعلیقه با عنوان حاشیة علی رجال الکشی و صاحب ریاض العلماء، از آن با عنوان شرح اختیار الرجال نام می‌برند. مؤلف در این تعلیقه از فاضل بیرجندی نقل قول‌هایی را آورده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این تعلیقه را با عنوان حاشیة علی رجال الکشی و در مصفی المقال [۵۶]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۹۱.
با عنوان الحواشی علی اختیار الرجال فهرست نموده است.۳۴ - الرواشح السماویةالرواشح السماویة فی شرح الاحادیث الامامیة. قم: منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۵ ق، ص۲۱۷. [۵۷]
استرآبادی، سیدمحمدباقر، الرواشح السماویة فی شرح الاحادیث الامامیة، قم: منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۵ ق، ص۲۱۷.
کتاب به عنوان مقدمه‌ای بر شرح کتاب الکافی است که مؤلف، قصد تالیف آن را داشته و تنها مقداری از آن را نوشته است. مقدمه این کتاب، در بردارنده بعضی از خصایص عقل و بیان فرق بین رسول، نبی و محدث است. متن کتاب، دارای ۳۹ «راشحه» است که شامل مطالبی در علم درایه و رجال هستند. بعضی از عنوان‌های مورد بحث در کتاب عبارت‌اند از: اقسام حدیث، طبقات اصحاب اجماع، شرح حال راویانی که مورد اختلاف‌اند، جرح و تعدیل، مجهول اصطلاحی و لغوی، بیان معانی بعضی از الفاظ، تعداد اصول و مصنفان آنها و.... مؤلف در مورد هر یک از عناوین ذکر شده، اقوال علما و دیدگاه خود را مطرح می‌نماید. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال سید میر محمد باقر الداماد فهرست نموده است. ۳۵ - ترتیب رجال الکشی جزایریجزایری مشرفی، محمود بن حسام الدین (زنده در ۱۰۴۲ ق) صاحب تألیفی با عنوان، ترتیب رجال الکشی می‌باشد. محقق تهرانی آورده است که مرحوم طریحی در الضیاء اللامع، این کتاب را در فهرست آثار این مؤلف آورده است. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان رجال الشیخ محمود بن حسام الدین المشرفی فهرست نموده است. ۳۶ - نقد الرجالحسینی تفرشی، سید میرمصطفی (زنده در ۱۰۴۴ ق) مؤلف کتاب رجالی، نقد الرجال، می‌باشد. تحقیق: عبد الغفار، قم: انتشارات الرسول المصطفی صلی‌الله‌علیه‌وآله، ص۴۲۷. مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۸ ق، ج۵. [۶۱]
حسینی تفرشی، سید میرمصطفی، نقد الرجال، تحقیق: عبد الغفار، قم: انتشارات الرسول المصطفی صلی‌الله‌علیه‌وآله، ص۴۲۷.
۵.۱ - محتوای کتاباین کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی ۶۶۰۴ نفر از رجال است که بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در وصف هر شخصیت، عبارت علمای رجال به همراه مدح یا ذم و یا مهمل بودن وی بیان شده است. خاتمه کتاب، شامل چند فایده رجالی است که عبارت‌اند از: اسامی ائمه (علیهم‌السّلام) و تاریخ زندگی آنان، به همراه تعیین مراد از القاب مشهور بعضی از ائمه (علیهم‌السلام)؛ شرح مشیخه شیخ طوسی و شیخ صدوق؛ طریق مصنف به کتاب‌های روایی. مرحوم عبد النبی کاظمی (م ۱۲۵۶ ق)، در تکمیل این کتاب، تکملة نقد الرجال را تالیف نموده است. ۱۳.۳ - حواشی کتاببر این کتاب، حاشیه‌هایی نوشته شده که عبارت‌اند از: حاشیه محمد تقی مجلسی (م ۱۰۷۰ ق). حاشیه عنایة الله قهپایی (ق ۱۱). حاشیه سید نعمت الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق). حاشیه سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق). حاشیه محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (م ۱۲۱۶ ق). حاشیه میرزا نصرالله حسینی (زنده در ۱۲۳۹ ق) با عنوان رجال المیرزا نصر الله. حاشیه حسین حسینی خراسانی (م ۱۲۵۸ ق). حاشیه محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (م ۱۲۶۳ ق). حاشیه سید محمد شفیع محدث جزایری شوشتری (م ۱۲۷۴ ق). حاشیه سید شفیع بن محمد بن عبد الکریم جزایری (م - ق ۱۳) با عنوان رجال السید شفیع. حاشیه علی بن محمدجعفر شریعتمدار استر آبادی (م ۱۳۱۵ ق) با عنوان المبدء والمآل. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال التفرشی و نیز با عنوان رجال السید میر مصطفی فهرست نموده است. ۳۷ - حواشی علی تلخیص الاقوال آبادهایفارسی آباده‌ای، محمد جعفر (زنده در ۱۰۴۷ ق) مؤلف کتابی رجالی با عنوان، حواشی علی تلخیص الاقوال می‌باشد. مؤلف، این حاشیه را بر کتاب تلخیص الاقوال فی معرفة الرجال، مشهور به رجال الوسیط میرزا محمد استرآبادی (م ۱۰۲۸ ق) آورده است و در نهایت، در ذیل عنوان «عدة من اصحابنا»، فهرست اسامی اشخاصی را که نجاشی از آنها روایت نقل نموده، آورده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از کتاب تلخیص المقال را که مشتمل بر حاشیه این مؤلف است، مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعة ، این حاشیه را با عنوان رجال المولی محمد جعفر الآباده‌ای هم فهرست نموده است. ۳۸ - رجال الشیخ عبد اللطیف جامعیجامعی حویزی، عبد اللطیف (م ۱۰۵۰ ق) مؤلف کتاب، رجال الشیخ عبد اللطیف جامعی می‌باشد. مؤلف در کتاب خود، بر رجال موجود در اسناد کتب اربعه حدیثی اکتفا نموده است و کتاب را بر اساس ترتیب منهج المقال، مشهور به رجال الکبیر میرزا محمد استر آبادی تنظیم نموده است. در بیان توثیق و جرح و بیان احوال رجال موجود در کتاب، از کتاب‌های رجال الکشی، رجال النجاشی، رجال الطوسی و خلاصة الاقوال علامه حلی استفاده شده است. ۱۱.۲ - نگارش کتابمؤلف کتاب به دلیل ضرورت بیان طبقات راویان، آنها را در شش طبقه دسته بندی نموده است که عبارت‌اند از: طبقه اول: شیخ مفید (م ۴۱۳ ق)، طبقه دوم: شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق)، طبقه سوم: مرحوم کلینی (م ۳۲۹ ق)، طبقه چهارم: سعد بن عبدالله (م ۳۰۱)، طبقه پنجم: احمد بن محمد بن عیسی، طبقه ششم: ابن ابی عمیر (م ۲۱۷). مؤلف، غالبا به طبقه راوی با استناد به روایت وی از امام (علیه‌السّلام) و یا با استناد به یکی از راویان مشهور از طبقه جلوتر و یا طبقه قبل از راوی اشاره نموده است. محقق تهرانی اشاره می‌کند که این کتاب، دارای حجم کم و فواید بسیار است و مؤلف آن را مانند مقدمه‌ای بر کتاب خود به نام جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار آورده است. ایشان در الذریعة ، این کتاب را با عنوان طبقات الرواة فهرست نموده است. وی نسخه‌های متعددی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. مرحوم حسن بن محمد قاسم دلبزی (م ق ۱۳) بر این کتاب، تعلیقات و حواشی‌ای آورده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۳۹ - التعلیقة السجادیةتفرشی، مراد بن علیخان (۹۶۵ - ۱۰۵۱ ق) مؤلف کتاب، التعلیقة السجادیة می‌باشد. این کتاب، شرح و حاشیه‌ای بر کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق است. مؤلف پس از بیان شرح کتاب من لا یحضر، اقدام بر شرح مشیخه آن در بیان احوال رجال موجود در این مشیخه نموده است. ایشان نقل قول‌هایی از کتاب تلخیص الاقوال میرزا محمد استر آبادی و کتاب نقد الرجال سید میر مصطفی تفرشی آورده است. مؤلف، پس از شرح مشیخه، فهرستی از اسامی رجال ذکر شده در مشیخه را که بر اساس حروف الفبا تنظیم شده، بیان داشته است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی مراد التفرشی فهرست نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۴۰ - رجال المولی ابی الحسنابو الحسن بن عبدالله (زنده در ۱۰۵۱ ق) مؤلف کتاب، رجال المولی ابی الحسن می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر تعلیقاتی است که مؤلف بر کتاب منهج المقال داشته و به همراه بعضی از حواشی مرحوم عنایة الله قهپایی آورده است. مؤلف در آخر نسخه، چند فایده رجالی را اضافه نموده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از کتاب منهج المقال را که مشتمل بر این حاشیه بوده است، مشاهده کرده و نشانی داده است. ۴۱ - حاشیة علی منهج المقال نصیرینصیری شیرازی، نعمة الله (زنده در ۱۰۵۱ ق) مؤلف کتاب رجالی، حاشیة علی منهج المقال فی علم الرجال می‌باشد. این حاشیه بر کتاب منهج المقال، مشهور به رجال الکبیر میرزا محمد استر آبادی آورده شده است. محقق تهرانی، بر نسخه‌ای از کتاب منهج المقال، حاشیه‌ای با رمز «ن - ع - ایده الله» مشاهده نموده و احتمال داده است که این حاشیه، نوشته مرحوم نعمة الله نصیری شیرازی باشد. ایشان در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی نعمة الله فهرست نموده است. ۴۲ - حاشیة علی تلخیص الاقوال نصیریحاشیة علی تلخیص الاقوال، نیز از تألیفات نصیری شیرازی می‌باشد. این حاشیه بر کتاب تلخیص الاقوال، مشهور به رجال الوسیط میرزا محمد استر آبادی آورده شده است. محقق تهرانی این شرح را با خط مؤلف بر یکی از نسخه‌های کتاب تلخیص الاقوال، مشاهده نموده است. ۴۳ - ترتیب مشیخة من لا یحضره الفقیه یزدییزدی، عبد الحی بن محمد (زنده در ۱۰۵۵ ق) صاحب کتاب رجالی، ترتیب مشیخة (کتاب) من لا یحضره الفقیه می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر ترتیب و تنظیم اسامی راویانی است که طریق آنها در مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق آورده شده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی عبد الحی هم فهرست نموده است. ایشان نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و در مصفی المقال [۷۶]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۲۲۴.
آن را نشانی داده است.۴۴ - حاشیة علی نقد الرجالمجلسی اصفهانی، محمد تقی (۱۰۰۳ - ۱۰۷۰ ق) از علمای بزرگ اسلام و صاحب کتاب رجالی، حاشیة علی نقد الرجال می‌باشد. چاپ شده در ضمن نقد الرجال. قم: انتشارات الرسول المصطفی صلی‌الله‌علیه‌وآله، ۴۲۷ ص/ مؤسسة آل البیت علیهم‌السّلام ۱۴۱۸ق، ج۵. این حاشیه بر کتاب نقد الرجال تالیف سید میر مصطفی تفرشی (م ۱۰۴۴ ق) آورده شده است و در زیرنویس آن، این حواشی چاپ شده است. میرزا حیدر علی در اجازة الکبیرة ی خود، شرح حال شیخ بهایی را از این حاشیه نقل کرده است. ۴۵ - شرح مشیخة الفقیهشرح مشیخة الفقیه ( روضة المتقین)، نیز از تألیفات مجلسی می‌باشد. تحقیق: سید حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم: بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشانپور، ۱۳۹۹ق، ج۱۴، ص۵۸۴. [۷۷]
مجلسی، محمدتقی، شرح مشیخة الفقیه، تحقیق: سید حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم: بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشانپور، ۱۳۹۹ق، ج۱۴، ص۵۸۴.
این کتاب، شرحی بر مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه است. مؤلف در ابتدا بحثی را درباره احادیث صحیح، مطرح نموده و سپس شرح حال هر یک از رجال موجود در طرق مشیخه کتاب من لا یحضر الفقیه را مورد بحث قرار داده است. ۱۱.۲ - نگارش کتابدر ذیل عنوان هر راوی، علاوه بر شرح حال او، توثیق، تضعیف، مذهب، اقوال علمای رجال در مورد او و مصادر مورد مراجعه به همراه اعتبار و ارزش طریق آن راوی مطرح شده است. اسامی راویان، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است. پس از بیان شرح حال راویان مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه در ذیل عنوان شرح رجال الفقیه، مؤلف، اسامی بسیاری از راویان موجود در این کتاب و محدثان و علمای رجال از زمان شیخ طوسی و نجاشی تا اصحاب امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) را در دوازده طبقه آورده است. اسامی بر اساس حروف الفبا تنظیم شده و در ذیل هر عنوان، مشخص شده که وی از صحابیان کدام یک از معصومان (علیهم‌السّلام) است و به این ترتیب، طبقه وی مشخص شده است. همچنین توثیق و تضعیف راوی و مروی عنه، تمییز مشترکات و فواید رجالی با ذکر مصدر مورد مراجعه مشخص شده است. شارح، این قسمت را به منظور عدم احتیاج رجوع به کتاب‌های دیگر، تنظیم نموده است. در این قسمت، طبقات راویان حدیث از زمان شیخ طوسی تا راویان و اصحاب امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) در دوازده طبقه قرار گرفته‌اند. علاوه بر آن، مباحثی چند از فواید رجالی از قبیل تمییز مشترکات، ضبط طبقات و فوایدی دیگر، مورد بحث واقع شده است. شایان ذکر است که شرح مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه محمد تقی مجلسی، به عنوان جلد چهاردهم از کتاب روضة المتقین ایشان چاپ شده است. ۱۳.۲ - اسامی کتابمحقق تهرانی در کتاب الذریعة این شرح را در ذیل دو عنوان دیگر به نام‌های شرح الاحادیث و الروضة البهیة، فهرست نموده و متذکر می‌شود که اینها اسامی تاریخی این کتاب‌اند. همچنین ایشان در الذریعة قسمت «شرح رجال الفقیه»، از این کتاب را با عنوان‌های رجال المولی محمد تقی المجلسی و طبقات الرواة، فهرست نموده است. ۴۶ - ترتیب خلاصة الاقوال مجلسیمجلسی، عزیز الله (۱۰۲۵ - ۱۰۷۴ ق) مؤلف کتابی با عنوان، ترتیب خلاصة الاقوال می‌باشد. محقق تهرانی مصدر مورد مراجعه در معرفی این کتاب را اجازة الکبیرة ی میرزا حیدر علی، نوه مؤلف، بیان داشته است. ایشان در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی عزیز الله فهرست نموده است. ۴۷ - خیر الرجاللاهیجی اشکوری، محمد بن علی (زنده در ۱۰۷۷ ق) صاحب کتاب، خیر الرجال می‌باشد. این کتاب، در شرح حال رجال اسانید کتاب من لا یحضره الفقیه ، تالیف شده است. در مرحله اول، مصنف چند فایده رجالی را مطرح و مورد بحث قرار می‌دهد که عبارت‌اند از: اصطلاح متاخران در اقسام حدیث؛ الفاظ مدح؛ فهرست اسامی کسانی که تالیفاتی در رجال داشته‌اند؛ بررسی ملل و نحل ذکر شده در متن کتاب؛ تاریخ حیات معصومان (علیهم‌السلام). ذکر فهرستی از اسامی رجال که بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند، به همراه ذکر مواضع این اسامی. ۵.۱ - محتوای کتابمتن کتاب، در بیان شرح حال رجال اسانید کتاب من لا یحضره الفقیه است که بر اساس ترتیب ابواب کتاب، تنظیم شده‌اند، به این ترتیب که در مرحله اول، شرح حال یازده نفر از رجال موجود در دیباچه کتاب، مورد بحث واقع شده و سپس نه نفر از رجال موجود در «باب المیاه»، مورد بحث واقع شده‌اند و به همین ترتیب، رجال موجود در ابواب مختلف کتاب، به ترتیب باب، مورد بحث و شرح واقع شده‌اند. شیخ محمد طه نجف، مؤلف اتقان المقال، از این اثر در کتاب خود، نقل قول کرده است. محقق تهرانی، نسخه‌های متعددی از این کتاب را در کتاب خانه‌های مختلف، مشاهده کرده و نشانی داده است. ۴۷.۲ - اسامی دیگر کتابایشان در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ محمد بن الملا شیخ علی اللاهیجی و نیز با عنوان رجال من لا یحضره الفقیه فهرست کرده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۴۸ - فائق المقال فی الحدیث و الرجالبصری، احمد بن عبد الرضا (۱۰۲۰ - ۱۰۸۵ق) صاحب کتاب، فائق المقال فی الحدیث و الرجال. تحقیق: غلامحسین قیصریه‌ها، قم: مؤسسة دار الحدیث الثقافة، ۱۴۱۲ق، ص۳۹۰، اول. [۸۷]
بصری، احمد، فائق المقال فی الحدیث و الرجال، تحقیق، غلامحسین قیصریه‌ها، قم، مؤسسة دار الحدیث الثقافة، ۱۴۱۲ق، ص۳۹۰، اول.
این کتاب در دو بخش درایه و رجال تنظیم شده است. بخش اول در علم درایه و دربردارنده ۲۶ فصل از مباحث مختلف این علم است. بخش دوم در علم رجال و شامل ده فصل است که عناوین هر فصل عبارت‌اند از: فصل اول در فهرست اسامی راویانی است که به روایات آنها اعتماد می‌شود. در بیان توثیق و مدح این راویان به رجال النجاشی، رجال الکشی، رجال الطوسی، الفهرست و خلاصة الاقوال استناد شده است. فصل دوم: فواید علامه حلی در خلاصة الاقوال؛ فصل سوم: فهرست انساب؛ فصل چهارم: مشترکان در نام؛ فصل پنجم: مشترکان در نام و نام پدر؛ فصل ششم: مشترکان در کنیه؛ فصل هفتم: مشترکان در نسب؛ فصل هشتم: مشترکان در لقب؛ فصل نهم: فهرست بعضی از اسامی متشابه؛ فصل دهم: شامل چهار فایده رجالی که عبارت‌اند از: فایده اول: کلام بعضی از بزرگان در کیفیت اسناد در کتب قدیمی؛ فایده دوم: مذمومان، به روایت شیخ طوسی؛ فایده سوم: توقیع امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) به شیخ مفید و رد کتاب از ناحیه مقدسه بر شیخ مفید؛ فایده چهارم: طرق مؤلف. مقدمه تحقیق، شامل شرح حال مختصری از مؤلف و ویژگی‌های کتاب است. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان فائق المقال فی علم الحدیث و الرجال فهرست نموده است. ۴۹ - ترتیب خلاصة الاقوال طریحیطریحی، فخر الدین (۹۷۹ - ۱۰۸۵ ق) مؤلف کتاب رجالی، ترتیب خلاصة الاقوال می‌باشد. مرحوم محمد باقر خوانساری در روضات الجنات [۹۰]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج ۵، ص۳۵۲.
، در شرح حال این مؤلف، نام این کتاب را در فهرست آثار وی آورده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.۵۰ - ترتیب مشیخة من لا یحضره الفقیه طریحیترتیب مشیخة (کتاب) من لا یحضره الفقیه، یکی دیگر از آثار طریحی می‌باشد. مصنف، اسامی و کنیه‌های مشهور در کتاب من لا یحضره الفقیه را بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده است. ایشان این کتاب را در ملحقات کتاب جامع المقال آورده است. محقق تهرانی، کتاب خانه‌هایی را که دارای این کتاب هستند، معرفی نموده است. ۵۱ - جامع المقالاز دیگر آثار طریحی در علم رجال کتاب، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، می‌باشد.تحقیق: محمد کاظم طریحی، تهران: کتابفروشی جعفری تبریزی (بوذرجمهری)، ص۲۶۰. [۹۲]
طریحی، فخرالدین، جامع المقال، تحقیق: محمد کاظم طریحی، تهران: کتابفروشی جعفری تبریزی (بوذرجمهری)، ص۲۶۰.
۵.۱ - محتوای کتابکتاب مشتمل بر مطالب زیر است: مقدمه مؤلف در علم رجال؛ متن کتاب، شامل دوازده باب است. در باب اول تا یازدهم، مباحثی در مورد احادیث، مطرح شده است و در باب دوازدهم، دوازده فایده رجالی مطرح شده که عبارت‌اند از: تمییز مشترکات در اسامی؛ تمییز مشترکات در القاب و انساب؛ تعریف صحابیان و تابعیان؛ تعریف طبقات راویان؛ معرفی برادرهایی که راوی بوده‌اند؛ اصحاب اجماع؛ مستثنیات ابن ولید؛ اشخاص کثیر الروایة؛ معنای «عدة» در اسناد روایت‌ها؛ مشیخه شیخ طوسی در التهذیب و الاستبصار؛ القاب و کنیه‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه معصوم (علیهم‌السلام)؛ تاریخ ولادت و وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه معصوم (علیهم‌السلام)؛ خاتمه کتاب نیز مشتمل بر مطالب زیر است: بیان تعداد احادیث کتب اربعه؛ بیان تاریخ وفات بعضی از مشایخ محدث متقدم؛ بیان مشایخ مؤلفان کتب اربعه؛ بعضی از توقیعاتی که در حق بعضی از مشایخ محدث وارد شده است. در مورد باب دوازدهم این کتاب، شرحی به نام مشترکات کاظمی توسط محمد امین کاظمی (م ق ۱۲) نوشته شده است. مرحوم عبد الحسین طریحی (م ۱۲۹۵ ق)، کتاب متقن المقال فی تلخیص جامع المقال را در تلخیص این کتاب، تالیف نموده است. گفتنی است که این کتاب، به دلیل معروفیت مبحث مشترکات آن، به مشترکات الطریحی مشهور شده است. ۴۷.۲ - اسامی دیگر کتابمحقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان‌های رجال الطریحی و رجال الشیخ فخر الدین الطریحی و مشترکات جامع المقال فهرست نموده است. ۵۲ - رسالة فی اسانید التهذیباز دیگر تألیفات طریحی می‌توان از کتاب، رسالة فی اسانید التهذیب و بیان محتملاتها و ما یتعلق بها نام برد. ۵۳ - ضوابط الاسماء واللواحقضوابط الاسماء واللواحق، از دیگر آثار طریحی می‌باشد. تحقیق: محمد کاظم طریحی، مطبعة الحیدری، ۱۳۷۵ ق، ص۹۴. [۹۷]
طریحی، فخرالدین، ضوابط الاسماء واللواحق، تحقیق: محمد کاظم طریحی، مطبعة الحیدری، ۱۳۷۵ ق، ص۹۴.
کتاب در مورد ضبط اسامی، انساب و القاب راویان حدیثی است که در ضبط نام آنها اشتباه روی داده و یا اختلاف وجود دارد. کتاب در سه قسم تنظیم شده است که عبارت‌اند از: اسامی، انساب و القاب، و در هر قسم، اسامی بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند. مقدمه محقق، در بیان ویژگی‌های این کتاب و زندگی نامه مؤلف است. ۵۴ - حاشیة علی الاستبصاررویدشتی اصفهانی، حمیده بنت محمد شریف (م ۱۰۸۷ ق) صاحب کتاب رجالی، حاشیة علی الاستبصار می‌باشد. مؤلف در حاشیه‌اش بر الاستبصار شیخ طوسی، در بیان احوال رجال و در اسناد احادیث، مطالبی را آورده است. میرزا عبدالله اصفهانی در ریاض العلماء، ، در ضمن بیان شرح حال این مؤلف، اشاره می‌نماید که نسخه‌ای از الاستبصار را به همراه این شرح، مشاهده نموده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال حمیدة فهرست نموده است. ۵۵ - رجال السید محمد طاهرحسینی اردبیلی، محمد طاهر (زنده در ۱۰۹۱ ق) صاحب کتابی رجالی با عنوان رجال السید محمد طاهر می‌باشد. این کتاب، یک جزء از اجزای کتاب الشجرة المبارکة ی همین مؤلف را تشکیل می‌دهد که در مورد شناخت و معرفی اسناد احادیث از حیث صحت و ضعف و امور مهم دیگر، تالیف شده است. مؤلف در بیان اسامی هر یک از معصومان (علیهم‌السلام)، از حروف رمز استفاده نموده است. همچنین در بیان احوال هر یک از راویان صحیح، موثق، حسن، ضعیف و مجهول، و یا در بیان این که این راوی به طور مستقیم و یا با واسطه از معصوم (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده، حروف رمزی را به کار برده است. در آخر، ایشان تمام مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه را با همین روش آورده است و کتاب را با بیان چند فایده رجالی به پایان رسانیده است. مرحوم میرزا حسین نوری طبرسی در تعلیقة علی توضیح المقال که به منظور تکمیل اسامی مؤلفان رجال موجود در کتاب توضیح المقال ملا علی کنی تالیف نموده است، از این کتاب استفاده نموده و در بیان خصوصیات آن، توضیحاتی را بیان داشته است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده است. ۵۶ - المشترکات فی الرجالاستر آبادی، محمد علی بن احمد (۱۰۱۰ - ۱۰۹۴ ق) مؤلف کتاب، المشترکات فی الرجال می‌باشد. در کتاب‌های تکملة نقد الرجال و روضات الجنات، در شرح حال عنایة الله قهپایی، به نام این کتاب اشاره شده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی محمد علی هم فهرست نموده است. ۵۷ - ایجاز المقال فی معرفة الرجالحویزی، فرج الله بن محمد (۱۰۳۱ - ۱۱۰۰ ق) مؤلف کتاب رجالی، ایجاز المقال فی معرفة الرجال می‌باشد. این کتاب، در چهار جلد تالیف شده است و هم اکنون، تنها جلدهای سوم و چهارم در دسترس‌اند. جلد اول تا سوم، مشتمل بر فهرست اسامی رجال، به همراه ضبط اسامی و شرح حال آنهاست که در دو قسمت، شامل رجال شیعه و اهل سنت تنظیم شده است. مؤلف، همچنین شرح حال علمای قبل از خود و هم عصر خویش را بیان نموده است. جلد سوم کتاب، شامل حرف «میم» تا آخر حرف «یاء» است و جلد چهارم، به عنوان خاتمه کتاب، در بردارنده چند فصل و فواید رجالی است. فصل‌های مختلف کتاب، در بردارنده مباحثی در کنیه‌ها، القاب، بررسی معنا و مفهوم اصطلاحاتی است که در کتاب‌های رجالی آمده است. برخی از این اصطلاحات عبارت‌اند از تعبیر: «ثقة، ثقة»، «مذاهبهم مضطربة»، «لیس بذاک»، «لاباس به»، «قریب الامر»، «ضعیف»، «مختلط»، «مضطرب»، «یروی عن الضعفاء»، «یضع الحدیث»، «وعلیه اللعنة» و «انه لیس بشی ء». سپس چند فایده رجالی مطرح شده است که عبارت‌اند از: فهرست تالیف‌های شیعه که از کتاب‌های رجال النجاشی و الفهرست شیخ طوسی تهیه شده‌اند؛ معرفی بعضی از مشاهیر رجالی که اغلب از عامه‌اند؛ معرفی بعضی از بزرگان صحابیان و تابعیان و تابعیان تابعیان. در آخر کتاب، چند اجازه مشهور آورده شده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ فرج الله هم فهرست نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۵۸ - زبدة الاقوال فی خلاصة الرجالابرز حسینی حلی، سید حسین (ق ۱۱) مؤلف کتاب، زبدة الاقوال فی خلاصة الرجال می‌باشد. ۵.۱ - محتوای کتابمؤلف، تنها ثقات امامی مذهب و غیر امامی و ممدوحانی را که امامی مذهب باشند، را در این تالیف گرد آورده است و اسامی مشترک را مشخص کرده است. همچنین طبقات راویان، توثیق، تصحیف و احیانا رد قدح از راوی و تاریخ تولد و وفات را در مورد راویان ذکر کرده است. در شرح حال هر یک از راویان، امام یا امامانی که راوی با ایشان معاصر بوده، ذکر شده‌اند؛ اما در صورتی که روای از غیر معصوم روایت دارد، تنها در مواردی که در تمییز راوی به نام استاد او نیاز باشد، تذکر داده است. همچنین راویانی که به صراحت توثیق و یا مدح نشده‌اند، بلکه به صورت ضمنی یا اشاره‌ای مدح شده‌اند نیز به عنوان ممدوح، آورده شده است. بر این اساس، نام کسانی که در رجال النجاشی و الفهرست شیخ طوسی در بین مصنفان شیعه آمده و تصنیف یا تصنیفاتی از آنها گزارش شده است و تضعیف هم نشده‌اند، به ممدوحان ملحق شده است. مؤلف بر این مطلب استدلال کرده که منصف بودن، خود نشانه عالم بودن است؛ چه آن که هر مصنفی عالم است و عکس آن صادق نیست و بدیهی است که عالم بودن، خود یک مدح شمرده می‌شود. مؤلف در این کتاب، به صراحت از منابع و مصادر نام می‌برد و از رمزهای آنها استفاده نمی‌کند. ۱۱.۲ - نگارش کتابکتاب به عدد حروف الفبا در ۲۸ فصل و یک فصل در کنیه‌ها و نسب و القاب، سامان یافته و در هر فصل، اسامی شبیه در باب مستقل قرار گرفته است و افراد همنام در یک باب ذکر شده‌اند. خاتمه کتاب، مشتمل بر ده فایده است که عبارت‌اند از: ۱ - «عدة» در الکافی کلینی؛ ۲ - مراد از ابو جعفر و ابو القاسم در اسناد التهذیب؛ ۳ - تنبیهات ابن داوود در رجالش؛ ۴ - وکلای ممدوح و مذموم هر امام؛ ۵ - روایات بیان شده در سفرای ممدوح در حال غیبت؛ ۶ - مذمومانی که ادعای باب بودن برای امام عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را داشته‌اند؛ ۷ - ثقاتی که از طرف سفرا، دارای توقیع‌اند؛ ۸ - طرق شیخ طوسی و شیخ صدوق؛ ۹ - روایات مستخرج از رجال الکشی در اقوام، فرق و مذاهب؛ ۱۰ - طرق علامه حلی به شیخ طوسی، صدوق، کشی و نجاشی. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با همین عنوان و نیز با عنوان رجال ابن الابرز فهرست نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۵۹ - زبدة الرجالافشار، خداویردی (ق ۱۱) صاحب کتاب رجالی، زبدة الرجال می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر هفت هزار بیت است که در بردارنده فهرستی از اسامی رجال است. اسامی رجال مجهول، در این فهرست آورده نشده‌اند و تنها به ذکر راویان ممدوح و ثقه، اکتفا شده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الافشاری و نیز با عنوان رجال المولی خداویردی الافشار ، فهرست نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۶۰ - رجال الامیر نجم الدینامیر نجم الدین (ق ۱۱) مؤلف کتاب رجالی با عنوان، رجال الامیر نجم الدین می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر تعلیقاتی است که مؤلف بر حاشیه کتاب رجال النجاشی آورده است. ۶۱ - جامع الاقوال فی علم الرجالتبنینی عاملی، محمد بن علی (ق ۱۱) مؤلف کتاب رجالی، جامع الاقوال فی علم الرجال می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر بیان شرح حال راویان حدیث، با استناد و مراجعه به کتاب‌های رجال است. اسامی بر اساس ترتیب حروف الفبا، در ۲۸ باب تنظیم شده‌اند و در هر باب، چند فصل آورده شده است. در خاتمه نیز چند فایده رجالی مطرح شده است. در این کتاب، نقل قول‌هایی از شیخ حسن (صاحب معالم) و سید میر فیض الله تفرشی و شیخ حسین تبنینی (مشهور به ابن سودون) بیان شده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ محمد بن علی التبنینی فهرست نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۶۲ - رجال تلمیذ الشهید الثانیشاگرد شهید ثانی (ق ۱۱) مؤلف کتاب رجالی با عنوان، رجال تلمیذ الشهید الثانی می‌باشد. محقق تهرانی می‌گوید که نسخه‌ای از این کتاب را در کتاب خانه مرحوم نوری (که بر حاشیه کتاب توضیح المقال ملا علی کنی نوشته شده بوده) مشاهده نموده است. ۶۳ - رجال تلمیذ الشیخ البهائیشاگرد شیخ بهایی و عبد النبی جزایری (ق ۱۱) صاحب کتاب رجالی است که با عنوان، رجال تلمیذ الشیخ البهائی والشیخ عبد النبی الجزائری، مشهور است. این کتاب، مشتمل بر شرح حال رجال و راویان حدیث، به همراه بیان نقل قول‌هایی از کتاب‌های معروف رجال و شخصیت‌های معروف در این علم است. از جمله، ایشان به سخنان شیخ عبد النبی جزایری (م ۱۰۲۱ ق) و شیخ بهایی (م ۱۰۳۰ ق) استناد نموده است. از سخنان مؤلف در شرح حال بعضی از راویان مشخص می‌شود که کتاب، بعد از وفات عبد النبی جزایری و قبل از وفات شیخ بهایی تالیف شده است. ۶۴ - ترتیب اختیار الرجال للکشی جزایریجزایری، حسام الدین (ق ۱۱) مؤلف کتاب، ترتیب اختیار الرجال للکشی می‌باشد. مرحوم ابو محمد حسن صدر الدین در مختلف الرجال ، نام این کتاب را در فهرست آثار این مؤلف آورده است. محقق تهرانی در الذریعة و نیز در مستدرک الذریعة کتابی را با همین عنوان به نقل از کتاب الضیاء اللامع طریحی، به فرزند این مؤلف، یعنی محمود بن حسام الدین مشرفی جزایری نسبت داده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ حسام الدین هم فهرست نموده است. ۶۵ - حاشیة علی خلاصة الاقوال حویزیحویزی، مساعد بن بدیع (ق ۱۱) مؤلف کتاب، حاشیة علی خلاصة الاقوال فی علم الرجال می‌باشد. این حاشیه بر کتاب خلاصة الاقوال علامه حلی نوشته شده است. در آخر کتاب، چند فایده رجالی مطرح شده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از کتاب را که مشتمل بر این حاشیه است، نشانی داده است. ایشان در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ مساعد هم فهرست نموده است ۶۶ - ترتیب رجال النجاشی انصاریخادم انصاری، محمد تقی (ق ۱۱) صاحب کتابی با عنوان، ترتیب رجال النجاشی می‌باشد. نویسنده، اسامی موجود در کتاب رجال النجاشی را بدون آن که در آنها تصرفی بنماید، بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده و در آخر، کنیه‌ها را فهرست کرده است. محقق تهرانی، نسخه‌های متعددی از این کتاب را در کتاب خانه‌های مختلف مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ محمد تقی الانصاری فهرست نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۶۷ - نظام الاقوال فی معرفة الرجالساوجی، نظام الدین محمد بن حسین (ق ۱۱) صاحب کتاب رجالی، نظام الاقوال فی معرفة الرجال می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر مقدمه و دو بخش و یک خاتمه است. در مقدمه کتاب، مؤلف بعضی از اصطلاحات موجود در کتاب خود را مشخص نموده و طریق خود را در این کتاب، مورد بحث قرار داده است. بخش اول و دوم کتاب، در بردارنده اسامی راویان چهار کتاب اصلی حدیثی شیعه، یعنی الکافی، کتاب من لا یحضره الفقیه، الاستبصار و التهذیب است. البته این اسامی، شامل راویانی است که در مورد آنها تعبیرهایی همچون ثقه، عالم و فاضل به کار برده شده است، و یا راویانی که از شخصی روایت دارند و یا دیگری از آنها روایت نقل کرده است. خاتمه کتاب، مشتمل بر دوازده فایده رجالی است. محقق تهرانی، نسخه‌هایی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ نظام الدین محمد و نیز با عنوان رجال نظام الدین الساوجی فهرست نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۶۸ - تعلیقات علی الرجال الکبیرشامی عاملی، علی اصغر (ق ۱۱) مؤلف کتاب رجالی، تعلیقات علی الرجال الکبیر، می‌باشد. [۱۲۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۳۲۶.
این تعلیقه بر کتاب منهج المقال، معروف به رجال الکبیر میرزا محمد استرآبادی آورده شده است. ۶۹ - رجال شیخ عبداللهعبدالله (ق ۱۱) مؤلف کتاب، رجال شیخ عبدالله می‌باشد. میرزا عبدالله افندی در کتاب ریاض العلماء، این کتاب را در شرح حال «عبدالله»، نام برده است و خود ایشان اشاره کرده است که از عصر حیات این مؤلف، آگاه نیست و ظاهر آن است که از متاخران است و در نهایت، احتمال می‌دهد که منظور از وی همان عبدالله بن حسین شوشتری باشد؛ اما محقق تهرانی، این احتمال را با ادله‌ای که ذکر می‌نماید، رد کرده است. وی در الذریعة این کتاب را فهرست نموده است. ۷۰ - ترتیب رجال شیخ الطایفةقهپایی، عنایة الله (ق ۱۱) از علمای بزرگ اسلام و صاحب کتاب رجالی، ترتیب رجال شیخ الطایفة، می‌باشد. مؤلف به وجود این کتاب، در اول کتاب خود به نام مجمع الرجال ، اشاره نموده است. ۷۱ - ترتیب رجال الکشی قهپاییترتیب رجال الکشی، نیز از دیگر کتب قهپایی می‌باشد. مؤلف کتاب، اسامی موجود در کتاب رجال الکشی را که دارای شرح حال مستقل‌اند و یا نام آنها در ضمن شرح حال دیگران آورده شده است، بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم نموده و مؤلف بر نسخه خودش حاشیه‌هایی با رمز «ع» آورده است. محقق تهرانی، کتاب خانه‌هایی را که دارای این کتاب هستند، معرفی نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۷۲ - ترتیب رجال النجاشی قهپاییاز دیگر آثار قهپایی، ترتیب رجال النجاشی، می‌باشد. مؤلف، اسامی موجود در رجال النجاشی را که دارای شرح حال مستقل‌اند و یا نام آنها در ضمن شرح حال دیگران آورده شده است، به همراه حاشیه‌هایی با رمز «ع» و بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده است. محقق تهرانی، کتاب خانه‌هایی را که دارای این کتاب هستند، معرفی نموده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۷۳ - ترتیب فهرست الشیخ قهپاییترتیب فهرست الشیخ، نیز از دیگر آثار قهپایی است. محقق تهرانی، مصدر مورد مراجعه در معرفی این کتاب را مقدمه کتاب مجمع الرجال بیان داشته است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است. ۷۴ - حاشیة علی رجال الکشی قهپاییهمچنین کتاب، حاشیة علی رجال الکشی، [۱۳۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۳۴۴.
از آثار قهپایی است.محقق تهرانی آورده است که مرحوم نوری، این حاشیه را مشاهده کرده و ذکر نموده است. ۷۵ - حاشیة علی رجال النجاشی قهپاییحاشیة علی رجال النجاشی، [۱۳۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۳۴۴.
از آثار قهپایی است.محقق تهرانی در مصفی المقال، ضمن معرفی این حاشیه، متذکر می‌شود که مرحوم نوری، این حاشیه را مشاهده نموده و در تعلیقه خود بر منتهی المقال، آن را ذکر کرده است. ۷۶ - حاشیة علی منهج المقال قهپاییاز دیگر آثار قهپایی کتاب، حاشیة علی منهج المقال فی علم الرجال می‌باشد. این حاشیه بر منهج المقال میرزا محمد استرآبادی آورده شده است. محقق تهرانی، نسخه‌های متعددی از این کتاب را در کتاب خانه‌های مختلف، مشاهده کرده و نشانی داده است. ۴۴ - حاشیة علی نقد الرجالحاشیة علی نقد الرجال، از دیگر تألیفات با ارزش قهپایی است. این حاشیه بر نقد الرجال سید میر مصطفی تفرشی نوشته شده است. ملا علی کنی در توضیح المقال آورده است که حاشیه قهپایی را بر کتاب نقد الرجال، مشاهده کرده است؛ لیکن صاحب ریاض العلماء تردید کرده است که این حاشیه، نوشته مرحوم قهپایی است یا شیخ عبد النبی جزایری، صاحب الحاوی. ۷۸ - مجمع الرجالمجمع الرجال، نیز از دیگر آثار قهپایی است. قم: مؤسسه اسماعیلیان، ۱۳۶۴ ش، ۷ جزء در ج۳، دوم. مؤلف در مقدمه، شیوه تالیف و مقدمات کتاب‌های مورد مراجعه خود را آورده است. ۵.۱ - محتوای کتابمتن کتاب، شامل نقل اقوال کتاب‌های پنجگانه اصلی در علم رجال است که به دنبال نام هر شخص، متن عبارت هر کتاب در مورد وی آورده شده است. منابع کتاب عبارت‌اند از: رجال الکشی، رجال الطوسی، رجال النجاشی، الفهرست طوسی و رجال ابن غضائری که هر یک با رمز در ابتدای اسامی مشخص شده‌اند. همچنین در برابر هر عنوان، نام امامی که این شخص از اصحاب ایشان به حساب می‌آید، با حروف رمز مشخص شده است. در آخر جزء هفتم کتاب، دوازده فایده رجالی آورده شده است که مشتمل بر مباحث زیر است: ۱. تاریخ زندگی و محل دفن معصومان (علیهم‌السلام)؛ ۲. سفرای امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در زمان غیبت صغری؛ ۳. اسامی اشخاصی که امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را مشاهده کرده‌اند و یا صاحب توقیع بوده‌اند؛ همچنین اسامی بعضی از وکلای ایشان آورده شده است؛ ۴. بیان کنیه‌ها و القاب معصومان (علیهم‌السلام)؛ ۵. اقسام حدیث؛ ۶. حکم راویانی که مخالف با مذهب امامیه‌اند؛ ۷. مراد از «عدة» در الکافی ؛ ۸. اختلاف مبانی در عدالت؛ ۹ - ۱۱. تمییر برخی از راویان مشترک؛ ۱۲. بررسی مشیخه التهذیب. ۱۱.۲ - نگارش کتابمؤلف کتاب، بر این اثر خود، حاشیه‌ای با رمز «ع» نوشته است و محقق تهرانی در مصفی المقال [۱۳۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۳۴۴.
آن را با عنوان حاشیة علی مجمع الرجال و در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی عنایة الله القهپائی و نیز با عنوان مجمع المقال فی علم الرجال فهرست نموده است.۷۹ - رجال تملیذ المولی عنایة الله القهپائیشاگرد عنایة الله قهپایی (ق ۱۱) مؤلف کتاب رجالی، رجال تملیذ المولی عنایة الله القهپائی می‌باشد. محقق تهرانی اظهار می‌دارد که شخص ثقه‌ای برای ایشان نقل نموده که این کتاب در تهران موجود است و دارای حجم زیادی است. ۸۰ - تعلیقات فی الرجالقهپایی، میر سراج الدین قاسم (ق ۱۱) صاحب کتاب رجالی، تعلیقات فی الرجال است. [۱۴۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۳۶۸.
محقق تهرانی، این تعلیقه را در فهرست کتاب‌های قاسم طباطبایی قهپایی آورده است و متذکر می‌شود که مرحوم محمد علی بن احمد استر آبادی در کتاب مشترکات الرجال خود، از این تعلیقه نقل‌هایی را بیان داشته است. ایشان در الذریعة این تعلیقه را با عنوان رجال المیر سراج الدین قاسم فهرست نموده است. ۸۱ - المبدوة فی بعض اسانید الکافینجفی، محمد بن جابر بن عباس (ق ۱۱) مؤلف کتاب رجالی با عنوان، ترجمة محمد بن اسماعیل (المبدوة فی بعض اسانید الکافی) می‌باشد. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ۸۲ - رجال الشیخ محمد بن جابررجال الشیخ محمد بن جابر. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در کتاب مصفی المقال [۱۴۶]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۳۹۷.
، گفته که این مؤلف، صاحب اثری به نام کتاب فی اسماء الرجال است و منظور ایشان، همین کتاب است. ۸۳ - عناوین مرتبطتألیفات رجالی قرن اول و دوم؛ تألیفات رجالی قرن سوم؛ تألیفات رجالی قرن چهارم؛ تألیفات رجالی قرن پنجم؛ تألیفات رجالی قرن ششم؛ تألیفات رجالی قرن هفتم؛ تألیفات رجالی قرن هشتم؛ تألیفات رجالی قرن نهم؛ تألیفات رجالی قرن دهم؛ تألیفات رجالی قرن دوازدهم؛ تألیفات رجالی قرن سیزدهم؛ تألیفات رجالی قرن چهاردهم. ۸۴ - پانویس۸۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن یازدهم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۰۱/۳۱. |