تاج‌الدین مکیتاجُالدّینِ مَکّی (د ربیع‌الاول ۱۰۶۶/دسامبر ۱۶۵۵)، فرزند احمد بن ابراهیم، معروف به ابن‌یعقوب، شاعر، کاتب و قاضی مالکی عصر والیان دولت عثمانی در مکه بود. ۱ - آگاهی از زندگانی ویآگاهی ما از زندگانی وی بیش‌تر برگرفته از گزارش مفصل علی‌خان مدنی است که او را در مکه، به هنگام کهن‌سالی ملاقات کرده، [۱]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۳۳، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
و شرح احوال او را به صورت مجموعه‌ای از اخبار و اشعار در سلافة العصر فراهم آورده است. گـویا اجداد وی در مدینه می‌زیستند و به همین سبب، در منابع گاه او را مدنی نیز خوانده‌اند. [۲]
ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، ج۱، ص۱۱۸، قاهره، ۱۳۲۴ق.
۲ - تحصیل و تدریستاجالدین در مکه زاده شد و همان‌جا رشد یافت و از محضر استادانی چون عبدالقادر طبری، عبدالملک عصامی (صاحب سمط النجوم العوالی، که در این کتاب به شاگردش اشاراتی دارد) و خالد مالکی دانش آموخت. پس از دریافت اجازه از ایشان، در مسجدالحرام به تدریس مشغول شد و همان‌جا امامت مسجد مالکیان را برعهده گرفت. او علاوه بر رسیدگی به امور مذهبی مردم، به کار قضا نیز می‌پرداخت. [۵]
ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، ج۱، ص۱۱۸، قاهره، ۱۳۲۴ق.
[۶]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۳۳، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
۳ - اشعار در مـدح والیـانوی در نثر متکلف عربی تبحر داشت و نیز خطیبی توانا بود. [۸]
ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، ج۱، ص۱۱۸، قاهره، ۱۳۲۴ق.
[۱۰]
جم، مدنی، علی‌خان بن احمد، ج۱، ص۱۳۵- ۱۳۹، سلافة العصر، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
زندگانی وی هم زمان با ولایت ۵ تن از والیـان دولت عثمانی مکـه بود و او بیش‌تر اشعار خود را در مدح یا رثای آنان سـروده است. با مقایسۀ تاریخ وفـات شاعر و اولین مدحیه‌ای که برای والیان عثمانی سروده، می‌توان گفت که او از همان دوران جوانی به مدح ایشان پرداخته است. از جمله در ۱۰۱۹ق/۱۶۱۰م، قصیده‌ای ۵۴ بیتی در ستایش شریف محسن بن حسین (ولایت مشترک: ۱۰۱۲- ۱۰۱۹ق) سرود. [۱۱]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۲، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
در ۱۰۲۸ق/ ۱۶۱۹م، قصیده‌ای ۵۴ بیتی در مدح شـریف ادریس بن حسن (ولایت مشترک: ۱۰۱۹-۱۰۳۴ق) سرود و از وی خلعت گرفت. [۱۲]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۴۸-۱۵۰، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
در ۱۰۳۴ق/۱۶۲۵م، زمانـی که شریف محسـن والی مکه شد، تاج‌الدین در یک میمیۀ ۲۰ بیتی ولایتش را تبریک گفت، [۱۳]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
تا آن‌که در ۱۰۳۹ق مسعـود بن ادریـس به جای وی نشست. این‌بار نیز شاعـر در یک قصیـدۀ ۵۰ بیتی او را ستود. وی در این قصیده به معارضه با قصیـدۀ احمد بن عیسی مرشدی پرداخته است. [۱۴]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۴، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
آخرین والی‌ای که تـاج‌الدین در زمان وی می‌زیست، شریف زید بن محسن (ولایت: ۱۰۴۵-۱۰۷۷ق) بـود. تاج‌الدین نامه‌های بسیاری برای وی کتـابت کرد و در (۱۰۵۳ق/۱۶۴۳م) او را بـه سبب احداث راه و ایجـاد آب انبار مـدح گفت. [۱۶]
عصامی مکی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، ج۴، ص۴۶۳-۴۶۴، قاهره، ۱۳۸۰ق.
شاعر در سوگ این والیان نیز اشعاری سروده است، از جمله در رثای شریف ادریس (د ۱۰۳۴ق)، شریف محسن (د ۱۰۳۸ق)، شریف مسعود و دیگران. [۱۷]
عصامی مکی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، ج۴، ص۴۰۷- ۴۰۹، قاهره، ۱۳۸۰ق.
اگر چه شاعر ۴۷سال این والیان را ستود و در مرگشان مرثیه سرود، اما هیچ‌گاه نتوانست به دربارشان راه یابد و مقامی شایسته کسب کند. آنچه امروزه از شعر تاج‌الدین می‌شناسیم، از ۴۷۱ بیت درنمی‌گذرد و هیچ‌یک از منابع به دیوان وی اشاره‌ای ندارند.۴ - دیگر موضوعات شعر تاجاو در بیش‌تر موضوعات شعر گفته، اما مدح و رثا بر همۀ آن‌ها غالب است. دیگر موضوعات مورد علاقۀ او این‌هاست: مکاتبات شعری با برخی بزرگان چون عبدالملک عصامی (۵ بیت)، قاضی احمد مرشدی (۳ بیت، ۲۸ بیت و ۵ بیت دیگر) [۱۹]
ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، ج۱، ص۱۱۹، قاهره، ۱۳۲۴ق.
[۲۰]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۵۲-۵۵، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
[۲۱]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۹۶-۹۷، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
[۲۲]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۲۳-۱۲۴، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
[۲۳]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۲۳۰، جم، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
[۲۷]
محبی دمشقی، محمدامین، نفحة الریحانة، ج۴، ص۸۹، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
[۲۸]
محبی دمشقی، محمدامین، نفحة الریحانة، ج۴، ص۹۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
و سرودن اشعاری به مناسبت‌های مختلف، همچون بازسازی گنبد مسجدالحرام در۱۰۶۳ق، [۲۹]
عصامی مکی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، ج۴، ص۴۶۸- ۴۶۹، قاهره، ۱۳۸۰ق.
و نیز مدح حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در ۳۸ بیت، به هنگام زیارت قبر آن حضرت در ۱۰۵۴ق. [۳۰]
عصامی مکی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، ج۴، ص۱۴۵-۱۴۶، قاهره، ۱۳۸۰ق.
[۳۱]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۳۸، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
[۳۲]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۵۶- ۱۵۸، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
[۳۳]
محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، ج۱، ص۴۶۲-۴۶۳، قاهره، ۱۲۸۴ق.
[۳۴]
محبی دمشقی، محمدامین، نفحة الریحانة، ج۴، ص۸۹-۹۱، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
[۳۵]
عصامی مکی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، ج۴، ص۱۴۷- ۱۴۸، قاهره، ۱۳۸۰ق.
۵ - آثار خطی۱. تاج‌المجامیع، شامل دو مجموعه، یکی نامه‌ها، نوشته‌ها و فتاوی فقها، دوم خطبه‌های عید و نماز جمعه و دعای استسقا. [۳۶]
GAL، S، ج۲، ص۵۱۱.
[۳۷]
Houtsma، M Th، ج۱، ص۱۷، Catalogue d’une collection de manuscrits arabes et turcs، Leiden، ۱۸۸۶.
[۳۸]
Arberry، ج۶، ص۱۳۹.
[۳۹]
De Slan.
۲. تطبیق المحو بعد الصحو علی قواعد الشریعة و النحو. [۴۰]
GAL، S، ج۲، ص۵۱۱.
این رساله شرحی است بر قصیدۀ عفیف‌الدین تلمسانی (همین مقاله) که تاج‌الدین عنوان رسالۀ خود را از بیت آغازین آن وام گرفته است.۳. دیوان الانشاء فی المکاتبات و المراسلات. [۴۱]
دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات، ج۱، ص۱۵۵، تهران، ۱۳۳۹ش.
[۴۲]
آستان قدس، فهرست، ج۷، ص۸۱۷.
۴. قصیده‌هایی در مدح شریف ادریس، شریف محسن بن حسین و مسعود بن ادریس. [۴۳]
Ahlwardt.
[۴۴]
GAL، ج۲، ص۴۹۷.
این قصاید در سلافة العصر علی‌خان مدنی [۴۵]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۱۴۸-۱۵۴، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
نیز آمده است.۵. منهاج الترجیح و التجریح [۴۶]
GAL، S، ج۲، ص۵۱۱.
[۴۷]
جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، ج۳، ص۱۷۴-۱۷۵، بغداد، ۱۹۷۴م.
در شرح دو بیت شعر.۶ - آثار یافت نشده۱. بیان التصدیق، رساله‌ای در باب عقاید که بیش‌تر برای مبتدیان تألیف شده است. [۴۸]
ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، ج۱، ص۱۱۹، قاهره، ۱۳۲۴ق.
۲. تاج خطب منابر النبلاء. [۵۰]
بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج۱، ص۲۴۵.
۳. تذکرة، در شرح حال علما. مدنی، علی‌خان بن احمد خود آن را دیده، و قطعاتی از آن را آورده است. [۵۱]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۲۵، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
[۵۲]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۲۷- ۲۸، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
[۵۳]
مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۵۷، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
۴. الجادة القویمة الی تحقیق مسألة الوجود و تعلق القدرة القدیمة، رساله‌ای در کلام در پاسخ به سؤال‌هایی که از بلاد جاوه دربارۀ «وجود» رسیده بود. [۵۴]
ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، ج۱، ص۱۱۹، قاهره، ۱۳۲۴ق.
۵. فصوص الادلة المحققة فی‌نصوص الاستغفار المطلقة، رساله‌ای در باب استغفار. [۵۶]
ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، ج۱، ص۱۱۹، قاهره، ۱۳۲۴ق.
۶. الفواتح القدسیة و الفوائح العطریة، در فتاوی فقها. [۵۸]
بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج۱، ص۲۴۵.
۷ - فهرست منابع(۱) آستان قدس، فهرست. (۲) ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، قاهره، ۱۳۲۴ق. (۳) بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین. (۴) جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، ۱۹۷۴م. (۵) دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات، تهران، ۱۳۳۹ش. (۶) عصامی مکی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، قاهره، ۱۳۸۰ق. (۷) مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، تهران، کتابخانۀ مرتضویه. (۸) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۷۵م. (۹) محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق. (۱۰) محبی دمشقی، محمدامین، نفحة الریحانة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م. (۱۱) Ahlwardt. (۱۲) Arberry. (۱۳) De Slan. (۱۴) GAL. (۱۵) GAL، S. (۱۶) Houtsma، M Th، Catalogue d’une collection de manuscrits arabes et turcs، Leiden، ۱۸۸۶. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج الدین مکی»، شماره۵۶۶۸. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|