تاکستانتاکِسْتان، شهرستان و شهری در استان قزوین می‌باشد، که به علت داشتن باغ‌های انگور بسیار، تاکستان نامیده شدند. ۱ - شهرستان تاکستاناین شهرستان باوسعتی برابر۶۴۷‘ ۳ کمـ۲ متشکل از ۴ بخش به نام‌های اسفرورین، مرکزی، ضیاءآباد و خرمدشت، و ۹ دهستان و ۴ شهر به نام‌های اسفرورین، تاکستان، ضیاءآباد و خرمدشت است [۱]
نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش
[۲]
جغرافیای کامل ایران، ج۱، ص۷۳۳، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
و از شمال و شمال خاوری به شهرستان قزوین، از باختر به شهرستان ابهر و از خاور و جنوب به شهرستان بوئین‌زهرا محدود است. [۳]
نقشۀ جمهوری اسلامی ایران براساس تقسیمات کشوری، گیتاشناسی، تهران، ۱۳۸۴ش، شم ۲۹۰.
سراسر اراضی این شهرستان را دشت نسبتاً هموار و پهناوری پوشانیده است که جز کوه‌های نه‌چندان بلند قره قلعه (۱۱۴‘۲ متر) در نواحی شمال باختری و بلندی‌های افشاریه در نواحی جنوبی، بلندی‌های دیگری در آن به چشم نمی‌خورد. [۴]
جعفـری، عبـاس، دایـرة المعـارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۲۷۷، تهران، ۱۳۷۹ش.
رودخانه‌های ابهر رود و خررود از ریزابه‌های رودخانۀ شور، مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان تاکستان است. [۵]
افشین، یدالله، رودخانه‌های‌ایران، ج۲، ص۴۳۳، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۶]
افشین، یدالله، رودخانه‌های‌ایران، ج۲، ص۴۳۷، تهران، ۱۳۷۳ش.
آب و هوای این شهرستان تحت تأثیر بادهای محلی (بادمه و باد قاقازان) زمستان‌های سخت و تابستان‌های معتدل دارد. [۷]
جغرافیای کامل ایران، ج۱، ص۷۳۳، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱.۱ - موقعیت اقتصادی تاکستانتاکستان یکی از مهم‌ترین قطب‌های اقتصادی استان قزوین است. از نظر کشاورزی به سبب دشتی بودن منطقه و دسترسی آسان به آب، زمین‌های وسیعی به شیوۀ آبی زیر کشت انواع محصولات کشاورزی است. گندم، جو، گیاهان علوفه‌ای، بنشن، تره‌بار، انگور، هلو، شلیل و سیب درختی عمده‌ترین محصولات کشاورزی آنجاست. همچنین وجود مراتع طبیعی نسبتاً غنی، این شهرستان را به یکی از کانون‌های دامداری بدل ساخته است و پرورش گاو، گوساله، گوسفند و بز به شیوه‌های سنتی و صنعتی در این شهرستان رواج دارد. پرورش طیور به صورت صنعتی و نیمه صنعتی، و پرورش زنبور عسل از دیگر فعالیت‌های اقتصادی مردمان تاکستان است. افزون براین، ده‌ها واحد صنعتی و تولیدی در این شهرستان به فعالیت مشغول‌اند. [۸]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قزوین)، ج۲۶، ص۱۳۹، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۸ش.
۱.۲ - جمعیت شهرستانبنابر سرشماری آبان ۱۳۷۵ شهرستان تاکستان ۹۸۳‘۱۳۵ تن جمعیت داشته است. [۹]
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، ج۱، ص۱۶، شهرستان تاکستان، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
بیشتر مردم این شهرستان به زبان فارسی و گروهی نیز با گویش تاتی گفت‌وگو می‌کنند. [۱۰]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قزوین)، ج۲۶، ص۱۳۹، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۸ش.
۲ - شهر تاکستاناین شهر که مرکز شهرستان تاکستان است در °۴۹ و ´۴۲ طول شرقی و °۳۶ و´۳ عرض‌شمالی و در ارتفاع ۲۷۰‘۱ متری از سطح دریا جای دارد. [۱۱]
پاپلی یزدی، محمد‌حسیـن، فرهنگ‌آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، ج۱، ص۱۳۹، مشهد، ۱۳۶۷ش.
شهر تاکستان تا ۱۳۱۷ش «سیا دُهُن» نام داشت و در این سال بنا بر تصویب فرهنگستان ایران به علت داشتن باغ‌های انگور بسیار، تاکستان نامیده شد. [۱۲]
توکلی‌مقدم، غلامحسین، وجـه تسمیـۀ شهـرهای ایران، ج۱، ص۲۳۹، تهـران، ۱۳۷۵ش.
[۱۳]
جغرافیای کامل ایران، ج۱، ص۷۳۴، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
شهر تاکستان در ۳۳ کیلومتری جنوب باختری قزوین در مسیر راه اصلی قزوین ـ همدان و بزرگ‌راه قزوین ـ زنجان و همچنین در مسیر راه‌آهن تهران ـ تبریز جای دارد. [۱۴]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قزوین)، ج۲۶، ص۱۴۰_۱۴۱، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۸ش.
این وضعیت یکی از عوامل عمدۀ توسعۀ شهر تاکستان در دهه‌های گذشته بوده است. بنابر سرشماری آبان ۱۳۷۵، این شهر دارای ۵۹۱‘ ۵۳ تن جمعیت بوده است. [۱۵]
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، ج۱، ص۴۰، شهرستان تاکستان، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
۲.۱ - پیشینه تاریخیآثار به دست آمده در تپه‌های باستانی که در جای جای شهرستان تاکستان واقع است، دیرینگی این منطقه را به دورۀ پیش از تاریخ می‌رساند و نشان از استمرار سکنای انسان در این منطقه از هزارۀ ۵ق‌م تاکنون دارد. [۱۶]
ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۷۸-۳۸۰، تهران، ۱۳۴۹ش.
[۱۷]
سیمای میراث فرهنگی قزوین، سازمان میراث فرهنگی، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۵، تهران، ۱۳۸۲ش.
هرچند تا پیش از سدۀ ۸ق در هیچ‌یک از منابع مکتوب تاریخی یادی از شهر تاکستان (سیا دهن) نشده است، اما بنای «بقعۀ پیر» واقع در کنار محوطۀ گورستان شهر که سبک معماری آن متعلق به عهد سلجوقی است، حکایت از دایر بودن این شهر در آن روزگار دارد. [۱۸]
ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۸۵، تهران، ۱۳۴۹ش.
[۱۹]
سیمای میراث فرهنگی قزوین، سازمان میراث فرهنگی، ج۱، ص۸۰-۸۱، تهران، ۱۳۸۲ش.
ظاهراً برای نخستین‌بار حمدالله مستوفی در کتاب نزهةالقلوب از شهر تاکستان با نام سیاه‌دهان (سیادیهی) یاد کرده است. برپایۀ گزارش او سیاه دهان یکی از دیه‌های معتبر، از میان ۳۰۰ پاره دیه‌های قزوین درسدۀ ۸ق بوده است. [۲۰]
مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، ج۱، ص۵۹، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۳ق/۱۹۱۵م.
در بررسی‌ها و گمانه‌زنی‌های انجام شده در تپۀخله‌کو که هستۀ اصلی شهر تاکستان را تشکیل می‌دهد و در واقع بخش کهن شهر که باقی‌ماندۀ بافت روستایی آبادی سیاه‌دهان است، آثاری از دورۀ صفویه یافت شده است. در این تپه یک حمام موسوم به حمام شاه عباسی، و یک مسجد مربوط به دورۀ صفویه وجود داشته است که در حدود سال ۱۳۵۷ش تخریب گردیده‌اند. [۲۱]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قزوین)، ج۲۶، ص۱۳۹، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۲۲]
ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۸۵، تهران، ۱۳۴۹ش.
وجود این آثار مؤید آن است که این منطقه در روزگار صفویان به سبب واقع بودن بر سر راه‌های اصلی ارتباطی، از آبادی و عمران برخوردار بوده است. در دورۀ قاجاریه سیا دهن دارای ۰۰۰‘۲ باب خانه، ۱۰ مسجد، ۸ حمام، ۴ کاروان‌سرا و ۸۰ باب دکان بوده، و در زمرۀ املاک خالصۀ (دیوانی) قزوین به شمار می‌رفته است و سالیانه ۰۰۰‘۲ تومان نقد و ۰۰۰‘۱ خروار غله و ۴۵۶ من کاه، مالیات آن بوده است که در زمان مظفرالدین شاه قاجار برای مصارف آبدارخانۀ شاهی به امین‌حضرت آبدارباشی واگذار شده بود. [۲۳]
جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، ج۱، ص۱۳۸، برلین، ۱۳۳۵ش.
[۲۴]
قزوینی، محمدشفیع، قانون قزوینی، ج۱، ص۶۱، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۰ش.
فلاندن، جهانگرد فرانسوی که در ۱۲۵۷ق/۱۸۴۱م از سیا دهن دیدار کرده، [۲۵]
فلاندن، اوژن، سفرنامه به ایران، ج۱، ص۹۸، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
در سفرنامۀ خود تصویری از بقعۀ پیر و دورنمایی از سیا دهن ترسیم کرده است. بلندی ساختمان‌ها و برج و باروهای قلعه در این تصویر حکایت از وسعت و اعتبار و رونق سیا دهن در دورۀ قاجاریه دارد. [۲۶]
ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۸۷-۳۸۸، تهران، ۱۳۴۹ش.
۳ - تاکستان در دوره رضاشاهسیا دهن تا دورۀ رضاشاه همچنان خالصه بود. رضاشاه املاک آنجا را خریداری کرد و با احداث ساختمان‌ها و مغازه‌ها و انبارهایی در عمران و آبادانی آن کوشید. اما ناخرسندی مردم از بهرۀ مالکانه باعث شد که پس از رویدادهای شهریور ۱۳۲۰ که به بیرون رفتن رضاشاه از ایران انجامید، اهالی دست به تخریب ساختمان‌ها و غارت انبارها بزنند. در ۱۳۳۱ش محمدرضا شاه پهلوی زمین‌های کشاورزی تاکستان را که در آن زمان روستایی از دهستان دودانگه در بخش ضیاءآباد شهرستان قزوین به‌شمار می‌رفت، میان کشاورزان تقسیم کرد و آن را به اقساط درازمدت به مردم آنجا فروخت. [۲۷]
گلریز، محمدعلی، مینودر، ج۱، ص۹۸۴، تهران، ۱۳۳۷ش.
[۲۸]
فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مرکزی (آبادیها)، ج۱، ص۴۴، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، ۱۳۲۸ش.
۳.۱ - تاکستان در تقسیمات کشوریتاکستان در زمین‌لرزۀ ۱۳۴۱ش به‌سختی آسیب دید، [۲۹]
جعفـری، عبـاس، دایـرة المعـارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۲۷۷، تهران، ۱۳۷۹ش.
اما موقعیت جغرافیایی این شهر که بر سر راه‌های اصلی ارتباطی واقع است، باعث گردید که به سرعت رو به توسعه نهد. در تقسیمات کشوری ۱۳۴۵ش، تاکستان به یکی از بخش‌های هفت‌گانۀ شهرستان قزوین بدل شد [۳۰]
ورجاوند، پرویز، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، ج۲، ص۷۵۳-۷۵۴، تهران، ۱۳۷۷ش.
و پس از چندی بخش تاکستان از لحاظ تقسیمات کشوری به سطح شهرستان ارتقا یافت.۴ - فهرست منابع(۱) افشین، یدالله، رودخانه‌های‌ایران، تهران، ۱۳۷۳ش. (۲) پاپلی یزدی، محمد‌حسیـن، فرهنگ‌آبادیها و مکانهای‌مذهبی کشور، مشهد، ۱۳۶۷ش. (۳) توکلی‌مقدم، غلامحسین، وجـه تسمیـۀ شهـرهای ایران، تهـران، ۱۳۷۵ش. (۴) جعفـری، عبـاس، دایـرة المعـارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش. (۵) جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش. (۶) جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، برلین، ۱۳۳۵ش. (۷) مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۳ق/۱۹۱۵م. (۸) سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان تاکستان، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش. (۹) سیمای میراث فرهنگی قزوین، سازمان میراث فرهنگی، تهران، ۱۳۸۲ش. (۱۰) فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قزوین)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۸ش. (۱۱) فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مرکزی (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، ۱۳۲۸ش. (۱۲) فلاندن، اوژن، سفرنامه به ایران، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، ۱۳۵۶ش. (۱۳) قزوینی، محمدشفیع، قانون قزوینی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۰ش. (۱۴) گلریز، محمدعلی، مینودر، تهران، ۱۳۳۷ش. (۱۵) نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش. (۱۶) نقشۀ جمهوری اسلامی ایران براساس تقسیمات کشوری، گیتاشناسی، تهران، ۱۳۸۴ش، شم ۲۹۰. (۱۷) ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، تهران، ۱۳۴۹ش. (۱۸) ورجاوند، پرویز، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، تهران، ۱۳۷۷ش. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاکستان»، شماره۵۷۲۳. رده‌های این صفحه : شهرستان تاکستان | شهرهای استان قزوین | شهرهای ایران | شهرهای شهرستان تاکستان | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|